SIGRID KINGMA – 

Abe de Vries wurdt wol de Rachmaninov ûnder de Fryske dichters neamd. Oaren neame him in ‘briljante dwersbongel’. Dizze dichter lit him net yn in inkele sin omskriuwe. Wy ha te krijen mei in fakman dy’t syn klassikers kent en muoiteleas syn styl oanpast. Syn sânde dichtbondel Brek dyn klank is yn 2015 útkommen by de Gerben Rypmastichting en stiet no op de nominaasje foar de Gysbert Japicxpriis. It is in kreaze útjefte mei hurde kaft en in fersoarge foarmjouwing mei alle rûmte foar de gedichten. Op de omslach yllustraasjes fan Pier Feddema, sketsen fan in roek en in frij ynterpretearbere oare fûgel dy’t we letter yn de bondel ûnder oare op it tsjerkhôf fan Dongjum weromfine.

De taal is ryk, it boerejargon sipelet troch de rigels hinne en de boarterij mei wurdsoarten en homonymen daagje de lêzer út.

De bondel is opboud yn fjouwer skiften: Noardlike elegyen, De krusen en de mollen, De wurden en de kleuren en Deadebetinking. It is in tige biografyske bondel mei in frijwat gronologyske opbou. De ôfsûnderlike skiften hawwe in eigen tematyk en opset, it sprekt foar himsels om se as aparte dielen te besprekken.

Noardlike elegyen
It earste diel bestiet út njoggen gedichten dy’t prozayske titels drage. It binne hast koarte ferhalen, biografyske sketsen oer herinneringen oan in jeugd yn Fryslân. It hôf yn de foarm fan de Goslingastate yn Dongjum, wat dúdlik wurdt troch ferskate geografyske ferwizingen. It plattelânslibben wurdt breedút sketst, mar de dichter fertelt ‘jimme net oer it ratteljen fan de amers, / en ek net oft it sneins nei tsjerke wie, / mar ik jou in ets fan Mirte’s blanke boerefammejaar.’ (s. 11) De Vries kiest in praatstyl út en skriuwt gedichten as skoalfoarbylden mei op syn tiid de needsaaklike luchtigens wannear’t je oer ôfskreaune saken begjinne. Yn it fyfde gedicht fine we de yllustraasje fan in roek op it omkaft werom yn it gedicht dat begjint mei de rigels: ´Om fierdere fernieling oan it tsjerkhôf/ foar te kommen, wolle wy jo driuwend moanje / om jo hinnefolkje net op ’t hôf te litten.’ (s. 15) In sin dy’t streekrjocht út in brief fan de tsjerkeried oan de buorman komme kin. It is in prachtige skets fan in belang dêr’t in godfergetten mienskip yn in ferlitten doarp him drok om meitsje kin.

In glinster smyt myn lodde nei de sinne,
wylst yn beammen, heislik, roeken rouje,
swarte skedelmjitters, boppe, brykreind,
wytmoarmeren earbewizen oan de deaden.
(s. 15)

De taal is ryk, it boerejargon sipelet troch de rigels hinne en de boarterij mei wurdsoarten en homonymen daagje de lêzer út. Dêrtroch komt it ek dat gedichten op it earste gesicht dreger lykje as dat se nei twa kear lêzen binne. Want kwa tematyk bliuwt De Vries ticht by de herkenbere wrâld, mei folksaardige anekdoates en doarpske sketsen, dêr’t de dichter taskôger, en úteinlik ferwurker fan is. Mear as oer in feroarjende doarpsmienskip giet it oer in feroarjende taal. ‘Fan in heit en in mem is dit it doarp. / Yn de tongen fan myn tonge praat it / âlde talen, dy’t ik langer net ferstean.’ (s.14) Sa’t de titel fan de bondel al suggerearret, hat de Fryske taal hjir in haadrol. It Frysk-eigene stiet hieltyd sintraal dêr’t je nei ferrin fan jierren ferskillend tsjinoan sjogge as mins en as dichter.

De poëzij fan Abe de Vries stiet bekend om de tematyk fan fergonklikens, lykas de talleaze ferwizingen nei mytology, bibelteksten en literatuerklassikers. Dat fine we yn dizze bondel ek werom. De dichter smyt net mei bylden mar waget se earst ôf en brûkt se effektyf as middel om in boadskip oer te bringen. Net selden wurde Kalma, Franz Lehár en Oedipus fermongen mei it gewoane, it observearjende yn in styl dy’t we ek fan Bukowski kenne.

De krusen en de mollen
It twadde skift is opdield yn fjouwer sonaten dy’t elk besteane út fjouwer gedichten. De gedichten binne opboud as in muzykstik, wat ek yn de dichtfoarm ta utering komt. It muzykstik fertelt it ferhaal fan in soan mei in grut talint foar de fioele. It begjint mei in fakânsje yn Joegoslavië dêr’t doe al trochskimere dat it houlik tusken heit en mem gjin stân hâlde soe. Troch de skieding is der in skuld ûntstien rjochting de soan, in gefoel tekoart te sjitten dat de heit net weromdraaie kin. De soan is ambisjeus, jout in diel fan syn bernetiid op foar it spyljen. ‘Hjoed hie ‘k in ploechje bern oan ‘e doar / om te freegjen wannear’tst wer kaamst.’ (s. 31) In heit stipet syn soan yn in dream, mar rekket hieltyd mear de bining mei him kwyt. Dêr komt de bondeltitel letterlik werom: ‘Wol bin ik / foargoed brek dyn klank, glimk, tút.’ (s. 32) Dêr’t je earst yn de bondeltitel in gebiedende konstruksje lêze, wurdt it tiidwurd in eigenskipswurd, en ropt it as fansels it haadwurd ek op. De Vries jout in demonstraasje fan syn masterskip as dichter troch yn elts gedicht de wurden mei in hast wiskundige krektens út te mjitten. Dochs is it út en troch as lêzer dreech om yn dit skift de oandacht derby te hâlden. Faaks komt dat om’t de gedichten net oan de lêzer, mar eksplisyt oan de soan rjochte binne. Faaks komt it ek trochdat it allegear sa berekkene oerkomt, dat it spontane, ûnferwachte elemint útbliuwt.

Net allinnich hat de soan in muzykpassy, hy is ek sljocht op sûkelade, sa docht bliken út de fjirde sonate. Dy fjirde sonate falt dêrom op it earste gesicht út de toan. It bakken fan in sûkeladetaart wurdt fergelike mei it meitsjen fan in muzykstik. Fansels ha se beide in fundearing en in opbou en ferskillende ingrediïnten, mar de fergeliking docht wat keunstmjittich oan. Dit soe ik ien fan de minder slagge eksperiminten fan de dichter neame wolle. Ik wurdearje dat er him de útdaging opleit om de twa ferskillende dingen soepel mei mekoar te ferbinen. It is in goede poging, en it is noch hieltyd in lekker baksel, mar guon ‘Chocolate Cookie Monster Cupcakes’ (s. 38) sjogge wat skilich.

De wurden en de kleuren
Yn dit skift sprekt de dichter wer de taal oan. De bân dy’t in skriuwer mei de taal hat, is ien fan haat en leafde. Meitsje sels gjin nije wurden, is it kredo fan in tredden, mar brûk wat der al is, wat faaks al fergetten is. De dichter tinkt der it sines fan. Lykas al it fergonklike komt de taal yn oanmerking foar spot en gekoanstekkerij. ‘Want hoe wurdsto útbetelle? / Yn skynrigels, spytgnyskjend / ast net sjochst, deabidders, swijend / oer de rike rinten fan dyn ljocht.’ (s. 43) Dit skift lit ek in âlder wurdende man sjen mei in groeiend synisme rjochting de wrâld. De taal moat it belije, de taal dy’t er likegoed sa nedich hat en dêr’t er tsjinstich oan is.

As yllustraasje fan dy taalrykdom sjogge we in grut ferskaat oan dichtfoarmen foarbykommen. Dichtsje is neffens De Vries in ambacht, en dat komt ek werom yn syn wurkwize. Hy liket in styl te forsearjen, mar it wurket hjir hiel natuerlik. Hy brûkt einrym yn guon ferzen sa nonsjalant dat it ynearsten netiens opfalt dat de rigels rymje. Hy kiest in styl út en skriuwt in gedicht as in skoalfoarbyld. Der strielt grut selsbewustwêzen ôf. Hjir komt ek de relaasje tusken heit en soan werom. Fan it fjirde fers wol ik de twadde strofe útljochtsje.

Silsto sjen kinne wat ik foar dy die,
al is ’t net folle – in gedicht
dat der samar wie, dy helpe
elke kear ast it dreech hiest, elke
dei oan dy tinke, dy de boeken jaan
dy’t ik lies – myn aloan winken,
‘Nimsto my mei, as aansen
begjint de twadde helte?’
(s. 47)

In man dy’t de tiid fielt, sprekt syn soan oan. De hiele bondel is op in bepaalde manier skreaun foar syn soan(nen), mar dit gedicht nammenste mear. Gjin dreech wurdboekfrysk sjogge we hjir, mar sprektaal. Sels it ritme wurdt hjir loslitten, it liket wol as is der mei sin in dissonant ynboud. Itselde jildt foar de sinskonstruksjes. Benammen de lêste rigel is opfallend. Yn de poëzij is soks net seldsum, mar hjir is it kwa grammatika in stylbreuk mei de oare gedichten. Foar it totale plaatsje jildt dat de De Vries bewust syn keuzes makket. Hy skriuwt nei eigen sizzen ‘as in âld man, dy’t him útpraat wit.’ (s. 48)

Deadebetinking
Hoe passend is it om in biografyske bondel te einigjen mei in deadebetinking. It lêste skift is nei myn betinken it nijsgjirrichst, dêr’t alles byinoar komt yn gedichten dy’t alle acht in titel drage. It binne wat langere gedichten dy’t har goed foardrage litte troch mear útroppen, fraachsinnen en in direkte konfrontearjende oansprekfoarm kombinearre mei in soarchfuldich bymekoar fandele wurdepalet. It is bewûnderensweardich hoe’t De Vries mei safolle ferskillende wurden op safolle ferskillende wizen skriuwe kin hoe’t mins en taal nei gychem giet, mar dit lêste skift is krekt nijsgjirriger om’t it ek oer oare dingen giet. Yn ‘De see sjen’ komt de taal nochris werom. ‘Tefolledagentiid / nimt wurden wei út in bange taal / it pún, dat om myn foarpost draait.’ (s. 58) Uteinlik keart er it lân, syn grûn, de rêch ta: ‘- lit my de see sjen -‘ (s. 59) De metafoar fan it túnkjen yn it prachtige ‘Wite strofen’ komt op meardere plakken werom. Der wurdt ek wer in brêge slein nei it begjin mei it hôf en de swarte fûgels op de kaft: ‘it túch / sjit omheech yn it hôf en ûnfoech laitsje de raaien / mei de raven mei yn ’t omsingeljend beamkeguod.’ (s. 54)

As de dea lonket lizze lykwols ek de klisjees op de loer yn bygelyks it gedicht De Bewizen. ‘En as de doarwarder komt / mei brief, rekken en frage, / kin ik him de bewizen jaan: / it wie inkeld om leafde te dwaan.’ (s. 62) De bondel einiget mei it gedicht ‘Deadebetinking’ dat op it earste gesicht oer de betinking fan in oarloch giet, mar geandewei wurdt dúdlik dat der in houlik bedoeld wurdt. Ut de lêste rigel docht bliken dat de betinking noch efkes wachtsje moat. In weardige ôfsluting dy’t yn de loft hingjen bliuwt.

Wannear’t de frede begjint
(dy sil begjinne), dan sil ik oan ús tinke
as geloksfûgels, dy’t oerlibben.
(s. 63)

Brek dyn klank, Abe de Vries, Gerben Rypmastichting. 64 siden, €15,00

Het bericht Stylboarterij op it heechste nivo verscheen eerst op de Moanne.

Doch ek mei oan Pennel! Stjoer dyn ferhaal of gedicht yn. En wa wit wurde dyn wurden publisearre! Lês, lústerje en beoardielje alle moannen fiif nije gedichten en ferhalen fia de Pennel-app. Of skriuw sels! De Pennel-app is fergees te downloaden foar iPad en Android tablets.

De Pennel app wol op in tagonklike wize in grutter publyk yn ’e kunde komme litte mei Frysktalige boeken, ferhalen en gedichten.

Lêzers fertsjinje skriuwers
Lêsto graach Frysktalige boeken? Komst graach yn oanrekking mei Fryske poëzij? Miskien soesto sels wolris in resinsje skriuwe wolle? De Pennel app biedt skreaune en sprutsen teksten fan skriuwers dy’t harren wurk (noch) net fia in útjouwer publisearje, mar wol graach harren wurk lêze litte wolle. Alle moannen stean der fiif nije tekstfragminten klear om lêzen, belústere en beoardield te wurden.

Skriuwers fertsjinje lêzers
Hasto wolris wat yn it Frysk oan it papier of it byldskerm tabetroud? Tinksto der wolris oan om it op te stjoeren nei in útjouwer of sels te publisearjen? Dan soe it ynstjoeren fan dyn tekst nei de Pennel app in moaie earste stap wêze kinne. De app biedt (aspirant) skriuwers en dichters in poadium en bringt harren wurk ûnder de oandacht fan lêzers en útjouwers.

De Pennel app wol op in tagonklike wize in grutter publyk yn ’e kunde komme litte mei Frysktalige boeken, ferhalen en gedichten. De app is in ynisjatyf fan Buro KLEI, yn gearwurking mei kultureel opinyblêd de Moanne en is ta stân kommen mei finansjele stipe fan de Provinsje Fryslân.

Mear witte? Sjoch op Pennel.frl.

Het bericht Doch mei oan Pennel! verscheen eerst op de Moanne.

FREDDY SCHELTEMA & PAUL DE BRUIN –  

It waait dat it rikket en it KNMI warskôget: koade giel. “No hie dy fytsalvestêdentocht wêze moaten. Dan wie it in prestaasje”, seit Paul. Wy binne op wei, twa dagen nei Pinkstermoandei, nei de Grand Old Lady fan de Fryske literatuer, Aggie van der Meer. Skriuwster fan û.o. ‘Lytse roman fan Jon Fels’, ‘Untdekking fan ‘e wrâld’ en ‘De dei dat Farah Bezaz ferdwûn’. Aggie krige yn 2011 de Piter Jelles priis foar ‘Oerfeart’.

Ik ha hjir alles wat ik noadich bin. Dit is myn keninkryk.

Frou van der Meer, wêr binne wy hjir?
“Wy binne hjir yn myn hûs oan de Nieuwmarkt yn Boalsert (Aggie set kofje mei koeke op tafel). Dit hûs is boud troch de heit fan myn man, Herman. Ik beskôgje dit hûs as famyljebesit.”

Wat makket dizze lokaasje sa spesjaal?
“Dit is it bertehûs fan myn man dy seis jier lyn ferstoar. Ik wenje hjir al fiifenfyftich jier nei alle tefredenheid. It is in hearlikheid. Ik wenje op de earste ferdjipping en moat derom faak de trep op en del. Foar my op myn leeftiid, in goeie training. Ik bin ek sa yn de binnenstêd en omdat dit pand yn it sintrum stiet, komme in soad minsken del. Ik hâld fan oanrin.”

Hat dit plak ynfloed op jo skriuwen?
“Ik tink it wol. Yn it begjin fan myn skriuwers libben siet ik yn in kantoar. Mar dat wurke net foar my. No sit ik hjir by it rút yn ‘e húskeamer, meastal middeis, te skriuwen en dat is folle nofliker. Ik sjoch hjir nei de tún en hear hoewol ik wat dôf bin, de fûgels en dat jout ynspiraasje. Alle seizoenen meitsje ik mei fanachter myn tafel en laptop. Derby bin ik bliid dat troch myn grutte beam it bûtenljocht timpere wurdt. Fel ljocht leidt ôf.”

Jo binne hikke en tein yn Boalsert. Jo moatte hâlde fan dizze stêd.
“No dat falt wol ta. Ik wenje hjir graach en ha gjin spul mei de minsken, dochs ha ik hjir wol wat problemen hân. Yn de jierren ’70 en ’80 wie ik polityk aktyf (Aggie siet yn de fredesbeweging en wie ien fan de inisjatyfnimmers fan Leefbaar Fryslân) en dat foel somtiden ferkeard yn ‘e mienskip. Ik wie krekt as myn man, dwaande mei saken fan de wrâld en it miljeu en dat waard net altyd begrepen. Mar troch myn meidwaan oan it telefyzjeprogramma ‘Fiel de Nacht’ fan Bart Kingma is dat hielendal feroare. Dat hat my fernuvere. Ik hie net ferwachte dat dat ta ferrassende reaksjes liede soe. Mar no hâlde minsken my oan en fertelle my dat se it programma sa bysûnder fûnen. Sommigen ha it sels twa kear sjoen. Ik bin tige ferrast troch de waarmte fan de Boalserters en it feit dat se my no mei oare eagen sjogge. Nuver dat sa’n tv-programma sa’n ynfloed hat.”

Hearre jo hjir ek muzyk?
“Nee, ik hear hjir neat. Dat komt ek omdat ik dôf bin fansels. Mar lêze en wurkje en derby muzyk, dat slagget net. Dat is te drok oan ‘e holle en kin ik my net konsintrearje.”

Binne jo op it momint dwaande mei nij wurk?
“Yn ‘e hjerst komt ‘Anna’ út, in nije roman oer in roamse sakefamylje. Der is ek belangstelling foar in Nederlânske oersetting fan ‘De Achttjin’. En ik bin drok mei it skriuwen fan koarte ferhalen. Foar fers2.eu skriuw ik in hiel oar soart ferhalen. Mei wat in humor dy’t net elk grappich fynt.”

Moat hjir ek wat feroare wurde oan de Nieuwmarkt?
“Nee, der moat hjir neat feroarje. Ik bin der gelokkich mei. It is sa it is. Ik hie it net better krije kinnen. Allinne mis ik myn man, der ha ik it swier mei hân, mar fierder ha ik hjir allinne mar goeie oantinkens. Ik ha hjir alles wat ik noadich bin. Dit is myn keninkryk.”

Hoewol fan respektabele leeftyd, is Aggie jong fan geast. Somtiden is se suver wat ûndogens. Sa hat se lêsten in skeinde doaze Rummikub foar in lyts pryske op de kop tikke en de nummerkes bestickere mei de opskrift: ‘Twijfel gerust’. Op in moarn hat se dizze houtsjes op ferskate plakken yn Boalsert lein. Aggie wie benijd nei de reaksjes en … hielendal neat! Gjin inkelde opmerking. “Mar miskien ha ik minsken prikkele”.

We nimme nei in noflike middei ôfskie. Wy sjogge noch ien kear troch it raam nei de koweletters op de muorre: ‘Foor je it wete is it duuster’. Lit dat foar Aggie van der Meer noch hiel lang duorje.

Het bericht It plak fan Aggie van der Meer verscheen eerst op de Moanne.

LEO POPMA – 

Lêze is in opjefte. Mear as sjen nei in skilderij, in film, harkje nei in symfony, is lêze reprodusearje. De spanningsbôge fan in roman rikt faak oer dagen. Mei ien kear lêze kin it soms net ta. Nije boeken lit ik mar gean, ik wachtsje oant oaren in roman kanoniseard ha. Dan lês ik Stoner bgl. twa jier te let.

Adderkluwen is noch like swart as eartiids, mar it is in dokumint fan de minklike siel yn syn geswalk tusken goed en kwea. Mei beëangjende skerpte tekenet Mauriac it karakter fan de âlde pleiter yn syn tinken en dwaan.

Yn myn boekekast stiet wat fan ivichheid is, boeken foar in twadde kear. Sa lês ik my achterút de literatuer yn. Om ‘e riedsels dy’t achterbleaune de earste kear, om in emoasje, in oantinken. Yn sa’n boek fyn ik it deadsberjocht fan de skriuwer, in foto fan syn grêf op in reis, it tagongsbewiis ta in âlde timpel, oantekeningen oer wêr en wannear … Koartlyn lies ik Adderkluwen fan François Mauriac (Le noeud de vipères, 1932), mei Thérèse Desqueyroux, Het einde van de nacht en Le mystère Frontenac ien fan syn bekendste romans.

Mauriac (1885-1970) is in eksponint fan de (2e) Renouveau Catholique, in literêre beweging, dy’t nei de Earste  Wrâldoarloch yn Frankryk ûntstie. In kristlik-ynspirearre réaksje op it positivisme ûnder ynfloed fan Léon Bloy, dy’t in generaasje grutte skriuwers oplevere mei Bernanos, Julien Green, Peguy, Claudel, en in Europeeske diminsje krige mei Graham Greene, Werfel, Undset e.o.

Mauriac skreau romans, theater, poësy, essays en kritiken yn Le Figaro. Yn 1952 krige er de Nobelpriis. Syn romans spylje om Bordeaux hinne, yn it provinsjale fermidden fan sletten bourgeoisfamyljes en wynboeren, wêr’t famyljeskeel, stikeme sensualiteit, materialisme de achtergrûn foarmje foar de wrakseling fan de haadpersoon om út ‘de sûnde’ ta genade en befrijïng te kommen. De natûr- en sfearbeskriuwing fan de Landes aksintuearje de psychology fan syn karakters en meitsje syn boeken ûnferjitlik. Adderkluwen probearre ik foar it earst op ‘e middelbere skoalle jierren 1950. Ik wie bang foar dat boek. De wjersin brocht my by elk nij besykjen de jierren dêrnei noch net op ‘e helt. De swarte moraal, de lucht fan it kwea, de sfear fan wrok en izich swijen yn dat bedompte lânhûs fan dy famylje, it wearzge my.

Adderkluwen is it ferhaal fan de âlde, syklike strafpleiter Louis dy’t op syn bûten Calèse yn syn deiboek weromsjocht op syn libben. Syn houlik mei Isa Fondaudège is in mislearring, hy wie twadde kar. De haat tsjin syn frou, tsjin de tsjerke, de famylje, syn jildsucht en minachting foar syn bern folje syn dagen. Listich siket er wegen om frou en bern te ûntervjen ten geunste fan in ûnwettige soan, Robert, in lomperd dy’t him tsjinstiet. De âlde man giet op yn syn sinistere spul, de haat wurdt syn deugd en syn freugde, in rjochtfeardiging foar oarmans tekoart. Robert siket kontakt mei de twa wettige bern fan Louis, Hubert en Geneviève, omt er it net fertrout en it net mei syn gewisse ferienigje kin. It plan mislearret, Isa stjert bûten de oanwêzichheid fan har man dy’t troch de bern te let op ‘e hichte brocht wurdt. Louis kin net mear, hy twifelet oan syn motiven, âlde gefoelens fan berou en fersoening wurde yn him wekker. Mar de bern fertrouwe him net mear, syn haat en hebsucht binne ek yn har bewoartele. Allinne ien fan ‘e bernsbern, Janine, leaut yn ‘e oprjochtheid fan syn ynderlike bekearing. Sy fynt him op in jûn dea oer syn deiboek en smeekt har omke Hubert yn in brief om it deiboek lêze te meien, om har pake tsjin de haat fan syn bern ferdigenje te kinnen.

Adderkluwen is noch like swart as eartiids, mar it is in dokumint fan de minsklike siel yn syn geswalk tusken goed en kwea. Mei beëangjende skerpte tekenet Mauriac it karakter fan de âlde pleiter yn syn tinken en dwaan. De yntinsiteit fan it ferhaal en de sekuere, koele taal jeie je fierder it drama yn. Op it gefaar ôf dat je in ôfslach misse en werom moatte om de tsjustere paden fan in perverse geast neikomme te kinnen. Ik haw it no ek mar twa kear lêzen, om neat te missen en in misser goed te meitsjen.

Het bericht Fan de njirre en syn brod     verscheen eerst op de Moanne.

JOSSE DE HAAN – 

Nederlânsk dichteresse by de graasje fan de ûnderdûk

Oan Hanny Michaelis –  

Leave Hanny,

ik bliuw yn de styl fan dyn deiboek en skriuw dy in brief. Silst him nea lêze, want do bist der sûnt 2007 net mear.

We hawwe in pear kear praten, meastal by poëzyfestivals. Ien kear wat langer. Dat wie yn Ljouwert doe’t Operaesje Fers (de poëzytelefoan) dêr in poëzyjûn hâlde yn in winkelsaak fan De Jong op de Nijstêd. Fryske en Nederlânsktalige dichters, froulju en manlju, liezen foar. Ik genoat fan dyn fersen, fan dyn foardracht mei in wat hease stim. Rutger Kopland wie der ek, mar foar my wiesto de stjer op dy jûn.

Nei ôfrin fan de jûn hawwe we wat langer praten, oer poëzy, oer literatuer en oer de oarloch. Do moastest ûnderdûke. Ferteldest datst doe heel wat skreaun hast. Ik tocht doe datst fersen skreaun hiest, oer it ûnderdûken bygelyks en oer de oarloch.

No docht bliken datst yn dy jierren fan maaie ’40 oant de befrijing yn ’45 in deiboek byhâlden hast. Utjouwerij Van Oorschot hat ein 2016 it foarste part en yn april 2017 it twadde diel ferskine litten.

It earste diel hyt Lenteloos voorjaar – Oorlogsdagboek 1940/1941, en it twadde wurdt neamd De wereld waar ik buiten sta – Oorlogsdagboek 1942/1945. It foarste diel telt 944 siden tindruk en it twadde 1063 siden tindruk. De útjouwer hat it moai printsje litten en de boekbesoarger Nop Maas hat prachtich wurk levere.

It earste boek begjint mei in fers datst yn de oarlochsjierren skreaun hast – yn ’t koart tekenest de hele sitewaasje:

OORLOGSVOORJAAR

Lenteloos voorjaar, uw bloemen verwaaien,

regens slaan neer en de hemel is oud.

Meedogenloos cynisch schreeuwen de kraaien

haat heeft zijn nest tussen bloesems gebouwd.

Droomzieke ziel, laat het hunkeren varen,

tokkel niet langer de harp van uw hoop!

Een voor een springen de dierbaarste snaren;

leed en ontgoocheling nemen hun loop…

Zonlicht scheert langs in onrustige vlagen

bomen en mensen, zich krommend van pijn

derven het uitzicht op mildere dagen…

Lenteloos voorjaar, uw tuin werd woestijn.

Earlik, erudyt en poëtysk deiboek

Do bist letter frij kritysk west oangeande dyn deiboek, mar neffens my wie dat net noadich. Fansels, do wiest noch jong en dyn styl noch net folgroeid, mar ik haw dyn oantekens oer dyn gymnasiumtiid op it Vossius, dyn jierren datst as faam yn in hûshâlding wurkest (as Joadinne mochtest net studearje, of oars wurkje), en dyn ferslach fan dyn ûnderdûken yn de oarlochsjierren mei nocht lêzen.

Ik fyn it benammen nijsgjirrich hoesto skriuwst oer dyn ferealens op klasgenoaten en oare jonges op de middelbere skoalle – it wie de oanlieding datst in deiboek begûnst. Tagelyk wie it foar dy in oefening yn it skriuwen, yn it dwaande wêzen mei de literatuer, yn it reflektearjen op de boeken dysto lêzen hiest. Ek it neitinken oer en de ferealens op leararen is mei ynmoed beskreaun.

Do bist noch gjin tweintich en dochs bewiist dyn styl en de behearsking fan de taal datst al folle fierder bist yn dyn taalgebrûk. Ek de dichteresse yn dy krijt al betiid foarm, meidatst dyn earste fersen skriuwst. Foar elke jonge dichter moat it in stimulâns wêze te lêzen hoe’t dyn ûnwikkeling ferrûn is.

In oar faset dat my oanspruts is de kolleksje moderne boeken Nederlânske literatuer dy’t jim lêze moasten en beskriuwe. It is al hast in stúdzje Nederlânsk, of alteast in begjin dêrfan. Ek dyn ûnderskied tusken kwaliteit en kitsch hast al heel jong yn de rekken.

It is heel nijsgjirrich te lêzen hoesto stadich yn de besnijing van Simon Vestdijk komst – earst bist heel kritysk, mar nei ferrin fan tiid sjochst syn fertsjinste, benammen yn ‘e Anton Wachtersearje.

Jo kinne sizze dat dyn deiboek in soarte fan partner is dêrsto mei praatst. Foaral yn de ûnderdûkperioade. Do fertroust dy kompanjon folslein, hâldst him ek ferburgen, want nimmen hat wat te krijen mei watsto tinkst en fielst. En seker net de lju fan de grifformearde famyljes dêrsto ferskûle sietst. Prachtich fûn ik dyn tinken oer it leauwe fan dy minsken dêrsto neat mei hiest en hast. Dy gedachten fan dy doe binne ek no noch fan tapassing.

De intimiteit fan dyn deiboek joech dy de mooglikheid om út en troch te beskriuwen hoesto langest nei in soarte fan eroatysk kontakt, hoesto dan de smoar op dysels yn hiest ast dyn fingers brûktest om dyn boddy op te waarmjen. Ik haw dat selden troch in frou op sa’n teare wize beskreaun sjoen. Dyn deiboek is in literêre oanfolling op de ferhalen oer it ûnderdûken èn in oanfolling op dyn poëzy:

ONTWAKEN

Achter het open raam ontbloeit de dag.

Er ruisen populieren in het blauw.

Een vogelroep gaat juichend overstag.

Het gras is koel en glinsterend van dauw.

Er is een lijster die uitdagend fluit.

Voetstappen knerpen helder in ’t grind…

Nog half in slaap strekt men zijn armen uit

En geeft zich over aan de morgenwind –

En weet opeens hoe jong en sterk men is,

Te jong voor ochtendspleen en toekomstzorgen,

Te sterk om door het tijdelijk gemis

Aan vrijheid weerloos zich te laten worgen.

Men weet opeens, dat men niet buigen màg.

Achter het open raam ontbloeit de dag…

Mei in waarme groet en nochris tank foar dyn oprjochte deiboeken,

Josse de Haan – Frysk skriuwer en dichter om útens

Het bericht De oarlochsdeiboeken fan Hanny Michaelis verscheen eerst op de Moanne.

ERWIN JANS – 

Mijn eerste kennismaking met de poëzie van Tsjêbbe Hettinga (1949-2013) was zijn optreden midden jaren negentig van de vorige eeuw in de Brusselse Koninklijke Vlaamse Schouwburg waar hij onder andere Het Vaderpaard voordroeg. Ik heb Hettinga dus eerst in het Fries gehoord en daarna pas in het Nederlands gelezen. Dat zijn twee verschillende ervaringen. Twee manieren om door Hettinga’s poëtisch landschap te lopen. Dat landschap is nu gebundeld in een dikke, tweetalige editie: Het vaderpaard / It faderpaard. Alle gedichten vertaald door Benno Barnard in samenwerking met Tsead Bruinja en Teake Oppewal. Het boek bevat alle gedichten, ook de verspreide gedichten en de nagelaten bundel De ring van Gyges. Het dichterschap van Hettinga is nu volledig in het Nederlands beschikbaar.

In den beginne was het landschap … Landschap moet zo letterlijk mogelijk genomen worden. In de poëzie van Tsjêbbe Hettinga wordt het gedicht landschap. Al in de titel van zijn eerste bundel uit 1973 is het landschap aanwezig: In dit land. Maar tot de bundel Tussen de bedrijven door is ouderdom uit 1981 wordt er in zijn poëzie voornamelijk ‘over’ het landschap gesproken. Het is er, onontkoombaar dat wel, maar in de eerste plaats nog als een referentie. Vanaf de jaren tachtig wordt Hettinga’s poëzie voortgedreven door een beweging die omschreven kan worden als een landschap-worden van het gedicht. Natuurlijk is de tweedeling niet zo schematisch en zo eenvoudig als ik hier voorstel, maar vanaf de jaren tachtig gebeurt er iets in de poëzie van Hettinga waardoor het landschap niet langer beschreven wordt, maar zelf schrijft. In zijn derde bundel Van land lucht en liefde (1975) heeft de dichter het reeds over “dolen (…) door de taal die land heet”. Die drie woorden vatten de kern van de poëzie van Hettinga: land en taal en de dolende beweging daartussen, de beweging van wind en water.

In zijn beste gedichten uit de jaren zeventig roept Hettinga het landschap op met een retorisch minimalisme en een poëtische beheersing die soms doet denken aan de poëzie van Kopland en Bernlef uit die periode:

DE DAGEN VAN NOVEMBER

helder en koud begin

dan regen

met mist in de morgenstond

mooi herfstweer

tot besluit

de zon legt

haar zilveren pentekening

in de schoot

van de winter

is dat

even snel

weer weg is

als

de dagen van november

Hoe anders klinkt het in de bundel Tussen de bedrijven door is ouderdom, bijvoorbeeld in de openingsverzen van het gedicht EZELSZONDAG 1976 (de maan haast voor vol aanzien):

ik grijp de zondag dwars door

de dorpen gesneden als koek bij de koffie

terwijl de onophoudelijke preek van de zon

spreekt van de blauwdruk van een jong seizoen

onderhuids doordrenkt en onverhoeds

uitbrekend naar de open weide van de wereld

lente

Het landschap-worden, is een permanente dynamiek naar buiten toe, naar uitgestrektheid, naar veelheid. Op de vraag waarover zijn poëzie ging, heeft Hettinga ooit geantwoord: ‘Lucht! Lucht!’. Ruimte. Adem. Landschap. Wie Hettinga ooit live heeft horen voorlezen, weet hoe wijds de ruimte is die hij met zijn stem kon scheppen. Hoe minder hij van de wereld zag, des te meer er in zijn poëzie werd.gecreëerd. De open weide van de wereld. De lyriek wordt episch. Het minimalisme wordt generositeit.

Retorisch vertaalt zich dat landschap-worden in de eerste plaats in lengte: lange zinnen, lange strofen, lange gedichten, lange cycli; in alliteraties, assonanties, enjambementen; in nevenschikking en opsomming, in een overvloed aan adjectieven en metaforen, in synesthesie, … Die figuren brengen de taal in extase, voorbij haar grenzen. Voorbij de grens van de betekenis naar een gebied waar de taal een zuiver teken wordt, ritme, melodie, muziek, sirenenzang … Dat is de ervaring van wie naar Hettinga’s voordrachten luistert: de roes van de klank waarin alles versmelt. Of voorbij de grens van de contouren waar een beeld zijn gedaante verliest en onherkenbaar wordt, onoverzienbaar, aan de andere kant van wat ogen kunnen zien, visionaire beelden … Dat is de ervaring van wie Hettinga’s gedichten leest: de verwarring van een surreëel schilderij dat de kleuren en de vormen herverdeelt.

Het landschap-worden is het in elkaar overgaan van de natuur, het dier, het (vrouwelijke) lichaam en de gekwelde ziel (van de dichter) als het binnen en het buiten van een Möbiusring. Volg die beweging in het zevende gedicht van de cyclus Onder zeevogels:

“Op de rotsen de ingedutte hut van je huid,

Het hazenhart dat rust zoekt in zijn bebloede nest en

Mijn oog, dat leed onder golf en strand, dat

Aan haar stenen voeten de uitgevaren

Veerboot van de liefde volgt, de donkere frons

Van de kim, voorbij. Blauw is de geklonken

Kleur van het geweld, en de blauwe aarde zonk

Tot in de zwarte grond van mijn gekromde rug:

(…)”.

Het landschap in de poëzie van Hettinga is niet alleen binnen en buiten, maar ook tijd en ruimte samen, geografie en geschiedenis. Het concrete Friesland van Hettinga’s jeugd en het mythische Griekenland van Odysseus. Beide landschappen worden door de zee en de wind – even krachtig als onbetrouwbaar – met elkaar verbonden. Daartussen reist, losgeslagen, de ‘ziel / Die geen anker duldde’. De zee, het schip, de reiziger, de visser, het eiland, de haven, de prostituee: het varen, het vangen, het verlangen, … dat is de beweging van Hettinga’s poëzie: “Zeker, ik ben een schuit (…) Ik draag de oceanen van // De eenzaamheid mee”, zegt de dichter in navolging van Rimbauds Dronken Schip en later in de allesomvattende kosmologische retoriek van Walt Whitman:

Ik draag de tegenzin mee en het vergeten; de droom

En de schijn, de vurigheid en de sintels, de waarheid

Van het luchtende niets; alles dat van een ander is

Draag ik mee: de maan en de sterren, de meteoren

En de planeten, de zwarte gaten en de zuiging

Van het mysterie (…).

Het landschap-worden, is het echoën van de literaire traditie, van de brokstukken die uit het verleden komen aangewaaid en zich aan het eigene hechten (Derek Walcott, Dylan Thomas, de Bijbel). Een landschap dat Fries is, maar ook Grieks, Welsh, mythisch, literair en picturaal. Een cultureel overgedetermineerde natuur. Ook dat is een van de spanningen in het werk van Hettinga: als je naar hem luistert, wordt je meegezogen door een natuurkracht: je hoort de wind jagen, de vleugels van vogels klapperen, de zee beuken, de bomen kreunen; als je hem leest, wordt je geconfronteerd met literatuur, zie je de sporen van woorden van oude meesters en krijg je oog voor de strakke vormelijkheid van deze poëzie, voor het dwingende ritme en de doordachte enjambementen die versregels en de strofen als een ketting met elkaar verbinden.

Ik heb veel nadruk gelegd op de ruimte, de wijdsheid, de uitgestrektheid in de poëzie van Hettinga. Misschien te veel. Want wat met de tijd? Uiteindelijk wint de tijd. Altijd. Iedere zeereis lijdt schipbreuk, ieder verlangen wordt bedrogen, ieder dolen eindigt op hetzelfde punt, ieder spreken stokt. En dan wanneer je terugkijkt op die tijd die je leven heet? Retrospectief Respect, zo luidt de vreemde en veelzeggende titel van het laatste gedicht van Hettinga’s Verzamelde Gedichten – niet noodzakelijk het laatste dat hij geschreven heeft, maar wel het gedicht waarmee deze poëtische reis wordt afgesloten (en dat zal de samenstellers niet zijn ontgaan). Het is misschien niet het beste, maar ik vind het op een bepaalde manier zeer indrukwekkend. Het staat er perfect als eindpunt. Ik citeer het volledig.

RETROSPECTIEF RESPECT

Ook Homeros’ ogen zagen de groen wouden

van dit eiland, dat mij opneemt en verstoot

(net als overal waar lammeren weiden, en rammen),

terwijl ik zeil in de zinnen die Odysseus’ hart

pijnigden, zoals net nog. Panagoulis op

zijn odyssee naar de zwaartekracht van de waarheid

(dat noodlottig vervuilde hok van Herakles,

waar ezels, en nog, in balkten als houten putten),

Blauw, ten teken van tijddronken hemelen,

geen hondengat genadig, voor alles, voor altijd,

onderweg op de klophengst van de golven,

van de koppige winden (die ook Dionysos

lieten diedeldeinen op lustlange gezangen),

maar niet blind voor de bloedstormen van stemmen

(als Sirenen in de Griekse echoput die ik ben).

Groen, van doorvaart vrij, de boom, citroen,

olijf, abrikoos, vijg, appel en sinaasappel,

peer, hibiscus en stekelcactus,

doch dreigend groen (en onbuigzaam strak

als uitroepteken in een zin kromgedacht leven),

de droom van leven, de cipres, de dood,

de rust, de stilte, hier, toen, nu doorgrond ik het.

Dit eiland, het uitgeholde woud van afgescheepte vissen,

drijvend in het oogwit van schuim en sterren,

is, nog, bebost met een stel lijzige vrijers

(Ariadne mag weten wie daar ooit garen bij zal spinnen);

en ik knaagdier aan de kusten van mijn kist,

worm, vol wroeging bij de koele krachten van de zee,

mijn odyssee, verzink in retrospectief respect.

Terwijl er in de eerste strofe nog sprake is van Homeros en Odysseus, verschijnt de dichter in de laatste versregels als knaagdier en als worm: “en ik, knaagdier aan de kusten van mijn kist, / worm, vol wroeging bij de koele krachten van de zee, mijn odyssee, verzink in retrospectief respect.” Dieper in het landschap doordringen dan een worm is niet mogelijk. Het landschap-worden, is in laatste instantie de odyssee van de worm. Hettinga’s antwoord op de vraag waarover zijn poëzie ging – “Lucht! Lucht” – betekent naast ‘wijdsheid’ ook gewoon ‘niets’, ‘niks’. Van de dichter als Odysseus tot de dichter als worm: het ultieme inzicht van Hettinga’s poëzie.

Het bericht Het landschap-worden van het gedicht verscheen eerst op de Moanne.

EELTSJE HETTINGA – 

Gjin Tsead Bruinja, gjin Arjan Hut, gjin Elmar Kuiper, gjin Wilco Berga, gjin Bartle Laverman, gjin Albertina Soepboer, gjin Josse de Haan, gjin Piter Boersma, gjin Steven de Jong, gjin Paul van Dijk, gjin Willem Abma, gjin Sigrid Kingma, gjin Erik Betten, gjin Lida Dykstra, gjin Marije Roorda, gjin Jouke Hylkema, gjin Jan Kooistra, gjin Hidde Boersma, gjin Grytsje Schaaf, gjin Remco Kuiper, gjin Janneke Spoelstra, gjin Margryt Poortstra, gjin Baukje Wytsma, gjin Jelle Kaspersma, gjin Jantsje Post, gjin Jabik Veenbaas, gjin Durk van der Ploeg, gjin Benny Huisman, gjin Meindert Bylsma, gjin Leo Popma, gjin Matty de Vries, gjin Meindert Talma, gjin Nyk de Vries, gjin Eeltsje Hettinga… ensfh…

Al dizze nammen, en ik sil fêst guont oer ‘e kop sjoen ha, ûntbrekke yn it rychje fan amperoan tweintich minsken dat neffens it parseberjocht ‘Alternatyf plan foar Dichter fan Fryslân’ oanstjoere wol op in kollektyf dichterskip foar twa jier.

Ek oarstalige, yn Fryslân wenjende dichters dy’t yn de gelegenheid steld binne om yn ’e nominaasje te kommen foar it Dichterskip fan Fryslân (DfF), meitsje gjin part út fan it kollektyf.

Guon soene in dielname noch yn berie ha (de list is foarriedich), mar foarearst falt op dat it tal dat net oan it dichterskollektyf meidocht grutter is as it tal dat al meidocht.

Optwongen
No doch ik sowieso net mei oan it demokratysk mishipt inisjatyf fan dit kollektyf, mar my, en mei my ek party oaren, sa learde in lyts telefoanrûntsje, is net frege oft ik my by it inisjatyf oanslute woe, lit stean dat ik kundskip krige fan de ynhâld fan it alternative DfF-plan. Dat plan krige ik pas tastjoerd op tongersdei, 31-08.

Lykwols, ôfrûne moandei, 28-08, wienen fertsjinwurdigers fan it dichterskollektyf al op it Provinsjehûs om har alternative plannen te bepraten, mei as doel: de Steaten te bewegen om it DfF kwantitatyf oars yn te klaaien.

Oftewol, in lytse minderheid fan Fryske dichters besiket in mearderheid yn it literêre fjild yn dizze provinsje har inisjativen op te twingen.

DfF-sjuery
It foarstel foar in Dichter fan Fryslân komt oarspronklik fan de PvdA-fraksje yn de Steaten. It is jierren oanien bepleite, sûnder dat der yn Fryske literêre en letterkundich rûnten ek mar iennich ferset tsjin wie.

Doe’t o.m. skriuwer-sjoernalist Abe de Vries fernaam dat der in DfF-sjuery foar in kandidaatstelling oansteld wie en dus hy net foar it ambt fan DfF frege waard, doe wie de boat oan. De Vries syn seare teannen waarden tsien net te mjitten lange teannen.

Mei in soad mispleatst raketfjoer en in singulier soarte fan provinsjalistyske benyptens waard besocht om it wurk en de kwaliteit fan de leden fan in literêr goed ûnderleine DfF-sjuery, besteand út Tamara Schoppert, Obe Alkema en Peter van Lier, ûnder út te heljen, leech te lizzen en te belekskoaien. [sj.: ‘Dichter fan Fryslân, gjin slippedrager’, LC, 28-08.]

Poepjes’ winsk
De oanlieding foar it troch De Vries yn gong sette âljen en balten tsjin in DfF-ferkiezing en it o.m. troch Syds Wiersma op priemmen set kollektyf DfF, wie de útspraak fan kultuerdeputearre Sietske Poepjes by Omrop Fryslân oer de mooglikheid dat ek in amateur-dichter it provinsjale dichterskip taparte krije kinne soe.

Dêr is, en gelokkich mar, in ûnôfhinklike en literêr saakkundige DfF-sjuery oansteld dy’t by steat is en besparje de provinsje de ramp fan in amateur-dichter, lês: Poepjes har nasjonaal populistyske winsk en stel in dichter foar it folk oan.

Miste kâns
Last but not least, in lytse minderheid fan krekt tweintich dichters, besiket de Steaten in alternatyf DfF-plan op te kringen, noch foardat de ynhâld fan de alternative plannen yn de media en yn in breed (Frysk) literêr fjild buorkundich makke wiene.

Dêr’t yn Flaanderen en Nederlân de funksje fan Dichter des Vaderlands mei kwaliteit, alluere en kasjet útdroegen wurdt, dêr kin Fryslân, sa’t skynt, sokke monumintalens net ferneare. Spitich. Wat in miste kâns!

Het bericht Dichterskollektyf negearret mearderheid (Frysk) literêre fjild verscheen eerst op de Moanne.

SJOERD BOTTEMA – 

Yn 2013 waard de Stichting Utjouwerij Regaad oprjochte. Doel fan dy stichting is Frysk lêzen te befoarderjen troch it útbringen fan oersettings fan boeken dy’t in grut publyk (benammen jongeren en jongfolwoeksenen) oansprekke. Dat soks it gefal is mei Ventoux fan Bert Wagendorp hat de Nederlânske ferzy wol bewiisd.

Regaad, moai trochgean. En doch Martsje de kompliminten.

Oft der wol in publyk is foar sokke Fryske oersettings ha ik my gauris ôffrege. It Frysk makket de ôfstân tusken de lêzer en it boek ommers net lytser, mar earder grutter, mei al dat ‘boekjefrysk’ – dêr’t net in oersetting, hoe natuerlik en libben ek, oan ûntkomt – dy fan Ventoux, troch Martsje de Jong, ek net. Wat te tinken fan: de útslaggen ynklopje, wrinzgjende lûden, it stokeleftige glimke, skrutel, gnob, blebberbeien, let en set wurde, ûntstride, dwylsinnigens, sweeslaggerij, oerallich, glandich, opwouterje, narje, jin fernuverje, betommele? As men dan de kar hat tusken it orizjineel – makliker en natuerliker – en in Fryske oersetting – dreger en bytiden útskaaiend nei ‘geef krompraat’ (sa’t Eppie Dam it sa moai ûnder wurden brocht hat) – dan is dy kar net sa dreech soe men sa sizze, dan kiest men fansels foar it wiere wurk, dat fan de skriuwer sels.

Even skoalmasterje:

• ‘Men’ betsjut yn it Frysk ‘elkenien + iksels’. “Een smalle weg, zegt men, leidt daarheen” kin dus net oerset wurde mei “In smelle wei, seit men, liedt dêrhinne”.
• “Hij droeg een lichtblauw overhemd” wurdt yn it Frysk net ‘hy droech’ mar “hy hie in ljochtblau oerhimd oan”.
• Wêrom is ‘belachelijk’ oerset as ‘belachelik’ ynstee fan ‘bespotlik’?
• ‘Mijn moeder’ is yn it Frysk net ‘myn mem’ mar ‘ús mem’.
• ‘Gean’ en ‘bliuwe’ kinne neffens de boekjes as helptiidwurd allinne ferbûn wurde mei ‘lizze’, ‘sitte’, ‘stean’ en ‘hingje’. Ik ha dat sels ek noait witten foardat ik it yn ien fan dy boekjes lies, mar it wie dus wol sa. Oft it no noch hieltyd jildt? Ik ha oanstriid om te sizzen lit mar gewurde. Dat soe dan ek opgean foar sinnen as “ik hope dat it reinen bliuwe soe” (ik hope dat it trochreine soe) en “hiene jim op ‘e boat wenjen gean kinnen” (hiene jim op de boat wenje kinnen).
• “Se like ynienen boas”: ‘boas’ betsjut ‘boosaardig’ en net ‘boos’; ‘boos’ is yn it Frysk ‘lilk’.
• ‘Tegearre’ is ‘mei syn twaen’, dus “tegearre mei Laura, David, Joost, Peter en André” kin net.
• Yn “op sneintejûns” binne ‘op sneintejûn’ en ‘sneintejûns’ trochelkoar mjuksele.
• ‘Keihurd’ is in hollannisme In ‘kei’ is yn it Frysk in ‘balstien’. ‘Balstiennehurd’ komt lykwols net foar, dus dêrom hat de oersetster dy ‘kei’ yn ‘keihard’ mar stean litten. Ik fyn dat net in fraaie oplossing.

Mar fierders alle lof.

Dat Fryske taaleigen is by de measte Friezen djip weisakke of hat noait in kâns krigen.

Ik ha in pear rychjes makke. It earste rychje is it Nederlânske rychje, it twadde is gongber Frysk, it tredde is wat de oersetster, Martsje de Jong, derfan makke hat:

prullaria                                          prullaria                                             snypsnaren

bij zijn positieven komen            by syn positiven komme                 by syn sûpe en stút komme

ingepeperd krijgen                       ynpepere krije                                   yndruid krije

in de maling nemen                     yn ‘e maling nimme                         foar de kroade ride

rondscharrelen                             rûnskarrelje                                       omdangelje

iets zeer ongepasts                       yts sear ongepasts                            wat hiel ûnfoechs

met grote angst                             mei grutte angst                               skitensbenaud

afronden                                        ôfronde                                               ôfbreidzje

er is niks aan de hand                 der is niks oan ‘e hân                       der is neat te rêden

het is godgeklaagd                       it is godgeklaagd                               it is alderferskuorrendst

goed getimed                                goed timed                                         goed roaid

zwoegen                                         swoege                                                bealgje

eikel                                               eikel                                                      sûch

Is dat tredde rychje noch jim eigen fertroude taal of dochs mear ‘geef krompraat’? Dat lêste hoecht fansels gjin reden te wêzen om sok Frysk te mijen, want hapklear sprektaalfrysk kommunisearret miskien better mar krûpt sa ticht tsjin it Nederlânsk oan, dêr is hielendal gjin aardigheid mear oan. Dat Fryske taaleigen is by de measte Friezen djip weisakke of hat noait in kâns krigen. Dy kâns moat it al ha, wol it net hielendal útstjerre. Frysk lêze is in manier om sok útstjerren foar te kommen. Mar dan moat der al wat te lêzen wêze. Foar in grut publyk. Foarsjogge útjeften as dy fan Regaad dan yn in ferlet? Dat soe moai wêze. De feiten wize dy kant wol út: fan Erik of it lyts ynsekteboek, ek in Fryske oersetting dy’t yn it Nederlânsk folop beskikber is, is in twadde printinge ferskynd. Dus Regaad, moai trochgean. En doch Martsje de kompliminten.

Bert Wagendorp, Ventoux. Fryske oersetting: Martsje de Jong. Utjouwerij Regaad 2017. 284 siden, €8,50

Het bericht Ventoux yn it Frysk verscheen eerst op de Moanne.

LOLKJE BOUMA – 

Bobo de aap oersjocht fan út syn beam de minskewrâld. Hy fynt minsken mar nuveraardich, mar hy is ek o sa nijsgjirrich. Want hoe soe it wêze om by de minsken te hearren? Op in dei sjocht er ûnder him in pearke frijen yn’e fiver. Bobo pakt syn kâns en lûkt gau de klean oan dy’t oer de grûn lizze. Dit moat it ferskil meitsje! No kin er him ûnder de minsken bejaan.

Bobo is der fan oertsjûge dat de minske geniaal wêze moat, want ‘wa komt oars op it idee om syn poaten te ferfangen troch tsjillen en rôljend fan it iene nei it folgjende plak te reizgjen?’

En it wurket, sagau’t er de klean oan hat is der nimmen dy’t mear de aap yn Bobo werkent. Útsein Spûky, de hûn fan Norbert Schnabel, dy’t Bobo opfangt en ûnderdak jout. Spûky hat lykas Bobo harsels praten leard en wol ek o sa graach in minske wêze. Dit soarget foar in haat-leafde ferhâlding tusken de twa bisten.

Mei In aap klimt út ‘e beam wit Koos Tiemersma op humoristyske wize krityk te jaan op it hjoeddeiske politike klimaat. En syn krityk liicht der net om. Oneliners en populisme winne it fan ynhâld en wiidweidige redefierings. Norbert Schnabel yntrodusearret Bobo by de Nije Partij, in populistyske politike partij – of nee, beweging! In wol hiel eksplisite ferwizing nei de PVV – dy’t neat ha moat fan bûtenlanners. Bobo, mei syn lytse wurdskat, seit op it goede momint de goede wurden en foar’t er it goed en wol yn ‘e gaten hat, wurdt er ferkeazen ta listlûker en is er in nasjonale bekendheid. Mar foar’t er listlûker wurde kin, moat der fansels earst wat oan syn uterlik dien wurde. Syn hier wurdt blondearre, want ‘minsken falle tsjintwurdich op lieders mei in opfallend prúkje’. Alwer in net al te subtile ferwizing nei mannen as Trump en Wilders.

Fan út it each fan Bobo set Tiemersma fraachtekens by alles wat wy as minsken hiel gewoan fine. Om’t Bobo der as aap bûten stiet is neat foar him fanselssprekkend. Útdrukkings en sprekwizen binne him frjemd. Tagelyk lit Tiemersma sjen hoe’t de minske faaks allinnich heart wat er graach heare wol. Bobo’s beheinde wurdskat wurdt troch syn omjouwing sjoen as mysterieus en djipgeand. Syn bedoeling wurdt foar him ynfold. Ûnoazelens wurdt oansjoen foar wiisheid.

In goed foarbyld is it fragmint wêr’t Bobo by Ad Salari fan de Nije Partij yn’e auto sit en dizze grapkes makket oer ‘Jan Lul’. Bobo tinkt lykwols dat it oer in besteande persoan giet, mar dit hat Salari op syn beurt net yn’e gaten:

“Wa is Jan Lul?”

“Haha! Jan Lul triuwt elke tiisdei om sân oere de kontener by de wei en set dan mei in brochje dat de frou klearmakke hat ôf nei de baas. […]”

“Wêr wennet er dan?”

“Yn in rychje, net frijsteand. Fansels yn in buert sûnder rook of smaak. Krekt te min parkearplakken en ien boartersplak op hûndert wenten, want sa is dat berekkene troch it Buro foar de Statistyk.”

“Is menear Lul ek lid fan ús partij?”

Salari syn kop belûkt. “Bedoelst dat ik mei wat mear respekt oer him prate moat? Mmm, hast gelyk. Want Janneman is yndied ien fan ús potinsjele kiezers.”’

Fansels moat Bobo der as listlûker ek oan leauwe en him dwaande hâlde mei sosjale media. Alle politike statements wurde hjoeddeis op Twitter setten. No kin Bobo wol prate, mar lêze en skriuwe slagget him net. Útsein syn eigen namme krijt er neat op papier. Mar ek dat falt gjinien op. As jo mar wat roppe en raze, dan folgje minsken jo wol, sa liket Tiemersma hjir mei sizze te wollen.

It minskeras komt der yn Tiemersma’s boek net sa goed fan ôf. Foarynnommen en oertsjûge fan syn eigen superieurens. Mar wat makket ús better as oare bistesoarten? Bobo is der fan oertsjûge dat de minske geniaal wêze moat, want ‘wa komt oars op it idee om syn poaten te ferfangen troch tsjillen en rôljend fan it iene nei it folgjende plak te reizgjen?’ Mar syn soartgenoaten yn de bistetún fine de minske mar in ‘fallen apesoart, in kânsleas sydspoar’. Tiemersma liket foar dit lêste stânpunt te kiezen en lit ek Bobo eintsjebeslút ta de konklúzje komme dat hy, troch him as minske foar te dwaan, der ‘gjin bettere aap’ fan wurdt. Oan jins natuer falt boppedat net te ûntkommen. As er in wyfke sjocht dan wol er mar ien ding. Mar eins binne minsken en apen dêryn gelyk, as jo nei de personaazjes sjogge. Ad Salari rint hast blyn achter sekretaresse Leida oan en sels de kreaze listlûker fan Ald Rjochts, dy’t noarmen en wearden heech yn it findel draacht, hat in affêre mei ien fan syn meiwurksters.

In aap klimt út ’e beam lêst as in trein. It is flot skreaun, humoristysk en werkenber. Somtiden binne de petearen tusken Spûky en Bobo, benammen de sênes wêryn’t Spûky Bobo lêzen leart, wat te ûnrealistysk, mar it docht oan it ferhaal net ôf. Troch de bisten oan it wurd te litten soarget Tiemersma foar genôch ôfstân om syn krityk oerkomme te litten, sûnder dat it in pamflet wurdt. De boadskip hellet syn krêft út de werkenning en bliuwt oerein troch it absurde dat beneamd wurdt. It lit minsken mei oare eagen nei harsels sjen.

In aap klimt út ’e beam, Koos Tiemersma, Friese Pers Boekerij, € 17,99

Het bericht It bist dat as de minske wurde woe verscheen eerst op de Moanne.

RYNK BOSMA – 

Weidum In jier nei’t Janneke de Boer har debút makke mei Rôversguod wie it op snein 24 septimber yn Weidum tiid foar har twadde boek dat de namme Stikel meikrige. In printeboek geskikt foar de ûnderbou, proaza en poëzij dy’t mei yllustraasjes mei elkoar ferbûn wurde. Bepaald net oerstallich, sa sei Feikje Toering fan ûnderwiisorganisaasje De Gearhing, want der binne fierstente min technyske lêsboekjes foar de ûnderbou. “It giet om lêskilometers meitsje en de bern fan groep 3 en 4 kinne sa gjin lêskilometers meitsje, de begjinnende lêzer sil mear lêsfoer ha moatte.”

Toering hat sels Janneke de Boer noch yn de klas hân as famke en dat makket it dochs wol bysûnder. Yn de beukerklas fan 1986/87 en Toering wit noch: “Janneke hie dan in reade bûsdûk om ‘e holle as sy pine ’t ear hie.”

Utjouwer Eddy van der Noord fan Utjouwerij Louise fan Grou ken De Boer fansels as skriuwster fan Rôversguod. Hij wit noch hoe’t it gong mei Stikel yn augustus 2016. It wie noch foar de presentaasje fan Rôversguod dat De Boer tsjin Van der Noord sei ‘Ik ha noch in ferhaal’.

Rôversguod is ornearre foar de middenbou en slacht eins op spekjes. De geast fan it earste boek wie oanwêzich want wêr’t je snein ek seagen, oeral stienen mieren mei spekjes, ree om plukt te wurden. It boek waard ek noch as in lytse musical opfierd troch it Weidumer korps Harmonie mei meiwurking fan ûnder oare Wybo Smids. Opfolger Stikel en it koartste paad nei Lange Prins bestiet út tolve ferhaaltsjes en de tekeningen binne makke troch De Boer. In hiel oare doelgroep fan in skriuwster dy’t begûn mei in skriuwerskursus by Tresoar, jûn troch Lyda Dijkstra.

Wieke de Haan hat de tekstkorreksje dien en is tige op it skik mei De Boer: “Wy meie bliid wêze mei de jonge skriuwerstalinten.” De tekeningen hat De Boer ek dien wylst sy sels seit fan ‘Ik bin net in tekener’. It bysûndere oan it boek is dat de bern sels ek oan ‘e bak kinne mei de kleuren. De foar en de efterkant binne ynkleure troch dochter Siske Douma fan freon Piet Douma. It earste eksimplaar wie dis kear foar mem Saakje dy’t hast noch blider wie mei dat nije wurd blebberbei as mei it boek.

Heit Doekele wie al oan bar west by it earste boek Rôversguod, dus it bliuwt ôfwachtsjen wa’t it earste eksimplaar fan it tredde boek krijt. Janneke begûn mei Stikel yn desimber 2016 en yn juny 2017 wie it ree, de koarte wei nei Lange Prins kinne je sizze. En sa makket Janneke it motto wier fan it boek fan Ben Tiggelaar dat sy kado krige fan Feikje Toering: ‘Dromen Durven Doen’.

Het bericht De koarte wei nei Lange Prins verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE KAMPEN & EPPIE DAM – 

Twa dichters yn petear
‘In útsprutsen ik’ njonken ‘in ferburgen ik’. Sa typearre Abe de Vries de poëzy fan Eppie Dam en Elske Kampen doe’t dy yn 2014 tagelyk in bondel yn it ljocht joegen. Trije jier letter wie it al wer safier. De ekstraverte dichter kaam mei De aap foar de bokkewein, de yntroverte dichter mei Ynbyld. Op ôfstân, oer de mail, in petear tusken twa utersten. Of gappet it net sa wiid?

Elske: Om mei de doar yn ’e hûs te fallen Eppie, hoe fanselssprekkend is it foar dy, dat der nei in foarige bondel in folgjende skreaun wurdt?

Eppie: Dat wie altyd hiel fanselssprekkend. Ik haw wol skralere jierren hân, mar ik kin my net heuge dat de poëzy foar my totaal út byld west hat. It is myn foarnaamste uteringsfoarm. Trije jier lyn, doe’t ik allang de earste ferskynsels fan de sykte fan Huntington fernaam, wie ik bang dat Fallend ljocht myn lêste bondel west hie. It is in progressive sykte, dy’t ik net gau ûnderskatte sil, mar ik leau dat ik noch wer terrein weromwûn ha, mei troch it skriuwen fan gedichten. Poëzy freget oare dingen fan de holle as dêr’t er eins ta yn steat is, mar ik haw him net ôfskreaun en wa wit hâld ik sa de geast wol libben. Oan ’e oare kant moat ik wat de ferstechnyk oangiet hieltyd mear myn heil sykje yn beheiningen, oars giet it mei my oan ’e haal. Frije fersen soe ik no yn ferdwale en sûnder te rymjen wie de Bokkewein der noait kommen. Mar do Elske, hoe fanselssprekkend is it foar dy?

Elske: Myn fjouwer bondels skôgjend, sjoch ik in ûntwikkeling. De earste bondel Fan glês it brekken is nochal autobiografysk en dat hat te krijen mei myn leeftyd doe’t dy ferskynde. Ik wie 55, hie al in hiel libben hân en brocht dat ûnder wurden, skreau mysels grûn ûnder de fuotten: dit bin ik, dit is myn libben oant no ta. Ik fûn dêrmei ek mysels as dichter út en fernaam wat it skriuwen fan poëzy foar my betsjutte. Tagelyk iepene dy earste bondel al mei trije gedichten dy’t oer de taal sels geane. Yn dy gedichten relativearje ik my as skriuwer, fiel my suver lytser as de taal en is it as bin ik it ynstrumint en brûkt de taal my as middel om har út te drukken. Dat is in konstatearring dy’t trochset yn myn wurk, my ferwûnderet en in driuwfear is om fierder te skriuwen en te ûndersykjen hoe’t it spanningsfjild is tusken it persoanlike – mei de taal en tema’s dy’t dêr by hearre – en it mear algemien minslike. As ik skriuw ferbyn ik my fanút dat persoanlike mei de ‘algemiene oardering taal’, dy’t ik ûndergean as in yn de tiid ûntstien weefsel dat my even optilt en grutter makket. Op sa’n stuit kin ik de taal suver as in autonome entiteit belibje. Myn kollaazjes bringe my yn dy ‘algemiene oardering taal’.

Eppie: Dysels grûn ûnder de fuotten skriuwe, dat werken ik by mysels. It sil de driuwfear wêze foar in protte dichters. Watsto seist oer dy lytser fiele as de taal, sa lyts datst suver in ynstrumint bist yn har hannen, kin ik neikomme, mar ik soe it sels leau ’k noait sa sizze. Op it lêst hasto de taal skepen, bylden yn it libben roppen, wurden yn ferbân set. Dat it úteinlik suver liket as giet de taal boppe dy út, ja dat pleitet dan foar dyn poëzy. Elke dichter ken de ûnderfining fan wat skreaun te hawwen dêr’t er letter net mear by kin, mar ek dan is it út himsels wei kommen. Persoanlik bin ik huverich om by poëzy as middel brûkt te wurden, as soe ik ûnder wurden del moatte, wylst ik krekt fyn: wurden dogge wat ik sis.

Elske: Fansels bin ik de makker fan myn gedichten Eppie, mar wat ik mei dat ‘suver lytser fielen’ ek bedoel te sizzen, is dat ik it gefoel haw in medium te brûken dat der al hiel lang is, dêrmei grutter is as iksels en in eigen dynamyk hat, eigen wetten dêr’t ik my nei skikke moat. Ritme is sa’n wichtige en fassinearjende wet. Ik fernim it daliks as in rigel net rint en haw my, om it dan goed te krijen, mar oan dy wet te hâlden.

Eppie: Dy wet moat ik út soarte ek ûnder del, en net mei tsjinsin. It is mei rjocht datsto ritme neamst as foarnaamste skaaimerk fan de poëzy. Rym kin in gedicht hiel goed sûnder; klanken dy’t opinoar ôfstimd binne of sokssawat as muzikaliteit ek noch as it moat, mar sûnder ritme bestiet it net dat in fers wat te sizzen hat, lit stean dat it ta libben komt. Ik haw der yn de Bokkewein in healjier oer dien om dat gedicht oer de Japanse keunstneres Rokudenashiko ûnder de glâns fan poëzy te krijen. Al dy tiid doogden rym en klank, mar om’t dat mei ritme net it gefal wie, bleau it noch skoften in flak ferhaal. Dat makket poëzy ta sa’n bysûnder medium: it útbalansearjen, it lykwicht, de konsintraasje. Do hast gelyk, it bestiet al sa lang dat wy der hast earbied foar fiele, mar altyd omdat it syn sizzenskracht bewiisd hat, net om wat op foarhân hegers of ûngrypbers.

Elske: Ik sykje mei myn wurkwize krekt wol om it ûngrypbere, it eigene en geheimsinnige fan taal en dat sykjen is mei neidruk net om it biografyske. De gedichten fan Ynbyld skreau ik op grûn fan selsmakke abstrakte, net ferhalende bylden. Ik doch dat, omdat ik de taal net binnen de kontoeren fan in al foarôf troch my betocht tema hâlde wol, dat fyn ik in beheining. Ik wit dus earst net wat it tema fan in gedicht wurdt, mar sjoch nei sa’n byld en lit de wurden op grûn dêrfan yn my opkomme. Dat freget in grutte iepenheid, in ‘beskikberens’ fan my, en yn dy begjinfaze folgje ik de taal sa’t dy ferskynt. Ynhâldlik giet it dan om assosjaasjes, ferbiningen, kontrasten en laachjes fan wurden dy’t elkoar ûnsichtber meitsje mar earst noch wol in funksje hiene. Dat neam ik it eigene fan it ‘systeem’ taal. Op it mêd fan lûden giet it om alliteraasjes, ritmyske werhellingen en ek wer kontrasten: as der bygelyks in ii stiet wol der ek in û yn en tsjinoer in langer wurd wol in koarter.

Eppie: Dy lûden is in ferhaal apart. Ik haw my noait begripe kind wêrom’t wy yn it Frysk ús eigen earmoed yn ’e hân wurkje troch bygelyks gjin ûnderskied te meitsjen tusken wy, we en wij. Dat binne yn it spraakgebrûk alle trije natuerlike en legitime foarmen, mar ynienen net as it op papier komt. We dogge ússels en de taal dêrmei tekoart. Yn in krantestik of proazatekst mei it noch hinnebruie, yn poëzy lústert it folle nauwer en binne klankferhâldingen o sa wichtich. Ik bin my dêr bewust fan wurden doe’t ik lieten foar koaren makke en altyd by de repetysjes bliken die dat sjongers ferlet hiene fan nuânse, of leaver: de tekst frege derom. Sûnt dy tiid meitsje ik dat ûnderskied ek yn myn gedichten. Geart van der Meer skriuwt konsekwint in ij, wat dan wer iensidich is de oare kant út. Mar do woest wat sizze oer it assosjearjend skriuwen yn dy earste faze.

Elske: Ja, want fansels komt alle taal út my: it binne myn wurden, mar myn holle dy’t tinkt, ynterpretearret, stjoere wol en wit, docht yn dy faze noch net mei. Op syn gaust sjoch ik healwei it skriuwen fan in gedicht wat it tema liket te wurden. Yn it fers Ta libben is dat, op grûn fan sa’n kollaazje dy’t ik makke, bygelyks hoe’t in mins him ferhâldt ta dat wat er net ken, yn dit gefal in freon fan liem, en is dêrmei in tema dat myn holle net gau betinkt. Pas dan wurd ik ‘de regisseur’ en begjint it stjoeren, skrassen en skaven. Mei dizze wurkwize kom ik by tema’s dy’t boppe it biografyske útgeane, algemiener binne en dêrmei de taal safolle mooglik de romte jouwe. Mar sels as in gedicht folslein klear is, ferwurdet myn holle noait wêr’t it krekt oer giet, omdat ik dat op in oar nivo al hiel goed wit.

Eppie: Hjir heakje ik noch krekt net ôf Elske, mar fazes dat de holle noch net meidocht, nochteren besjoen kin dat fansels net. Wêr oars moatsto it wei helje? Do skriuwst ommers net út ’e ûnderbúk. Watsto hjir feitlik trochskimerje litst as ‘it ûnderbewuste’, is altyd noch ferbûn mei dy wûnderlike boppekeamer fan ús. Mar ik tink dat ik dy wol begryp. Want hoe giet dat mei it skriuwen fan in gedicht: earst is der soks ûnbestindichs as in fermoeden, yn in stadium dat noch fan alles mooglik is; dêrnei komt it ferstân, om oan dysels en de wurden grinzen te stellen. Mar asto seist datst taal safolle mooglik de romte joust, dan klinkt dêr suver wat yn troch as wie it middel mear in doel. Dêr kin ik my persoanlik neat by yntinke, en neffens my hat dat by dy ek net altyd sa west. It kin wêze dat de ûntwikkeling dy safier brocht hat, en dan is it in spannend mar tagelyk nuodlik terrein liket my. In dichter hoecht himsels net út te tekenjen, alhiel bûten byld bliuwe is it oare uterste. Dan moatsto mei wurden al wat mânsk wêze, wolle se dysels en de lêzer grûn ûnder de fuotten jaan. Ik wit datsto wat mânsk bist, mar hoe sjochsto hjir sels tsjinoan?

Elske: Ja, myn ûntwikkeling brocht my hjir en it slagget my om de lêzer grûn ûnder de fuotten te jaan, omdat it hjir om de begjinfaze fan it skriuwen giet, wêrby’t ik de taal en persepsje dêrfan earst noch net fêstsette wol. As ik foarôf myn ûnderwerp al wit, dan stiet de taal daliks yn tsjinst dêrfan en dat wol ik net. Op it stuit dat it tema dúdlik wurdt, draaie de rollen om en wurd ik ferantwurdlik foar wat der úteinlik stiet. Dat komt altyd by my wei, mar wol út in djippere laach dêr’t myn tinken net by kin mar de taal my fia de kollaazjes bringt. Taal en tinken binne op dat stuit noch los fan elkoar. Ik skriuw de wurden op sa’t dy op grûn fan byld, klank en ritme yn my opkomme en sjoch net nei de betsjutting. Dy laach is de boarne dêr’t ik út skriuwe wol. Myn gedichten hawwe lykwols konkrete, faak ierdske en fysike bylden dy’t de lêzer in foarstelbere wrâld jouwe en ik skriuw yn de notiid en fanút de earste persoan, ek dat belûkt earst mysels en letter de lêzer by myn poëzy. Boppedat steane der yn Ynbyld achttjin kollaazjes njonken de gedichten. Byld en tekst beynfloedzje elkoar ynhâldlik op in nijsgjirrige en foar de lêzer iepen wize. Eppie, hoe is yn dyn bondel de wikselwurking tusken tema en taal?

Eppie: Ik bin fansels in totaal oare dichter en dat wurdt yn dizze bondel, feitlik in jierkronyk, noch wer helte dúdliker. Dêr is elk tema dat him oantsjinnet liedend, en stiet taal yn tsjinst dêrfan. Ik haw yn ’t ferline in pear string-tematyske bondels skreaun, mar yn de Bokkewein koe ik wer gehoar jaan oan wat Abe oait myn ‘roppige geast’ neamd hat. Ik fielde in grutte frijheid fan hanneljen en haw my noait ôffrege oft in ûnderwerp wol ‘literêr’ genôch wie of miskien net bûten it stramyn foel. Neat foel bûten it stramyn want it konsept wie de hjoeddeiske tiid, yn al syn wrede en wûndere ferskiningsfoarmen, hjir by útstek de ferbinende skeakel. Do hast miskien minder ferlet om kommentaar te jaan by de tiid, sa’t wrâldwiid grutte dichters as Wislawa Szymborska en letter Antjie Krog dien hawwe.

Elske: Mei De stien en ik út Man en mem bin ik skatplichtich oan Szymborska har Gesprek met een steen. Ynbyld hat gedichten dy’t kommentaar jouwe op de tiid fan no. Ien gedicht giet, op grûn fan kleuren dy’t ik brûk, oer it begrip read. Fanút it beneamen fan dat read, en net nei oanlieding fan in idee foarôf, ferskynt dan kommentaar op de tiid fan no: ‘fleis fan kealtsjes dy’t amper libbe ha’. Mar mear as dat kommentaar jaan giet it my earst om it finen fan de taal sels, wat uteraard net sûnder in ynhâld kin, omdat wurden in betsjutting hawwe dy’t altyd mei de wrâld te krijen hat. Myn poëzy is dêrmei likegoed in kommentaar op it bestean, mar minder direkt. Mooglik fiel ik my om dy reden mear oan skilderkeunst besibbe. Paul Klee toant in wrâld dêr’t ik gefoelich foar bin en dy’t er fynt fanút it medium dat er brûkt. Hy lit in essinsjeel grûnpatroan sjen fan ritmes en harmony. Ek it sykjen fan Piet Mondriaan om abstraksje rekket my. By in útstalling yn 1914, en werhelle yn 2014, toant hy in tuskengebiet. Syn wurk is al abstrakt mar hat, yn tsjinstelling ta letter, noch in sichtber hânskrift en de werklikheid as werkenber útgongspunt, bygelyks in ritmyk fan ruten. Ek dêr seach ik in essinsje dy’t my wat die, en yn dat gebiet woe ik my mei Ynbyld ek bejaan: sykje om it algemien jildende. Eppie, weromkommend op dyn fraach oan my: yn de Bokkewein stiet in subtile ferwizing nei Szymborska. Yn hoefier bisto oan har besibbe?

Eppie: Net mear as oan oare dichters út de wrâldliteratuer. Yndie Antjie Krog, mar ek Czeslaw Milosz, Joseph Brodsky, de Australiër Les Murray, en no samar wer Patrick Kavanagh, dy’t ik koartlyn oanrikt krige, en waans wurk wer ierdsker en hast autentiker is as dat fan syn ferneamde lânsgenoat W.B. Yeats. Ik haw se allegear wol oerset, en der is gjin bettere manier om oant yn ’e hierfetten troch te dringen ta in dichterskip. Wat se leau ’k mien hawwe, is it rjochte wêzen op de bûtenwrâld mei behâld fan omtinken foar it inerlik. Se sitte allegear yn my en ik bin oan elk besibbe, mar foarbylden binne it dêrom net: ik sjoch wol dat ik lytser bin. Foarbylden hearre by de jeugd. Oait waard ik ferplettere troch Hans Lodeizen, letter troch J.J. Slauerhoff, Gerrit Achterberg en H. Marsman. Mar grutte nammen binne net bedoeld om ús te pletsjen, krekt oarsom, se hearre ús yn de romte te setten fan dat machtige universum fan de poëzy. Tagelyk moatte wy loskomme fan wat der oan sprekkende wurden om ús hinne sweeft, want it kin noait in dichter wêze dy’t syn eigen paad net fynt. Hasto al jong dichters hân dy’t dy op in spoar set hawwe?

Elske: Ik wie in jier as tolve doe’t ik in gedicht lies fan de earste dichter dy’t my op it spoar fan de poëzy sette en dat wie Dukke van der Meer, myn earnstige en yntelliginte mem. It gedicht Foarby ferwurdet har moeting mei in eardere leafde. Ik krige it ûnder eagen mar wit net oft dat de bedoeling wol wie. ‘Frjemd en bitter lok dy wer te moetsjen’ en ‘Ik woe sa jong en bloeiend foar dy stean’ skriuwt se. Ik wie noch in bern mar dy rigels setten yn my in trilling yn gong en no opnij reitsje se my. Sy koe har doe net yntinke dat ik har gedicht al ‘ferstie’. Wy koene it der op dat stuit net oer ha, mooglik betrapen wy elkoar. Nei ús mem kamen oare dichters. De poëzy fan Leonard Nolens haw ik altyd ûnder hânberik. In resinsint beneamt it skynber ferlet fan Nolens om mei syn poëzy in lykwicht te herstellen; dy is tagelyk somber en fitaal. Mei myn poëzy lit ik foar myn gefoel, op grûn fan foarm en ynhâld, sawol yn as bûten my ek wat fan in oardering achter.

Eppie: De rigels fan jim mem meitsje my stil, wa wit is der in dichter oan har ferlern gien. Gelokkich hasto de tried opkrigen en soks as in ropping ferstien: ik werken dy yn har wurden. Us heit skreau oan syn dea ta gelegenheidsgedichten, in skuondoaze fol, mar feitlik is it in oar métier en der lei in weareld tusken ús. Ik haw der noait op delsjoen en myn ‘roppige geast’ om it hiele fjild fan de poëzy te bestriken komt foar in part by him wei. Wolsto ynherint in byld krije fan it Noarden, it protestantse boeremiljeu en de geast fan de jierren fyftich, lês de fersen fan ús heit, frijmoedich kronikeur fan De Pomp. As poëzyresinsint beskik ik lyksa oer in grut hert. Sa fiel ik my ek mear thús by de âlde Komrij’s as by de moaie, mar iensidige blomlêzing fan Pfeijffer, dêr’t Harmen Wind by de graasje noch ien kear yn neamd wurdt. As poëzy ien ding net dwaan wol, dan is it út deselde hoeke waaie, as wiene der net likefolle rjochtingen as wrâlden.

Elske: Yn Jûn ha wij yn Idzegea beskriuwsto yn ien gedicht in wrâld fan tichtby en fierôf. Eppie, hoe fine sokke tema’s elkoar?

Eppie: Dy tema’s fine elkoar omdat se fan natuere yn my sitte en ik se beneamd hawwe wol. Ik haw leau ’k altyd each hân foar it lokale en tagelyk foar wat ik mar neam it universele, oars fertaald: it ierdske en it ideële. Lang haw ik in diskrepânsje field tusken wêr’t ik ta feroardiele wie as dichter en wêr’t ik ta yn steat wie as skriuwer fan liturgyen en kantates. Dy utersten binne geandewei ûnder deselde neamer rekke omdat ik mei beide libje kin. Ik leau dat ‘Idzegea’ in kaaifers is – ja, it is ek in gelegenheidsgedicht. Wy fierden dy jûns oan de Idzegeaster Poel de langste dei, mei tagelyk de tiid al wer yn ’t delgean: ús taal dêr’t hurd in ein oan komt, de politike moard op in Britse dy’t ferbining socht. Uteinlik wie der oars gjin treast doe as wat in klassyk strykkwartet noch wist oan âlde wizen. Keunst as de ultime foarm fan moederaasje. Mar as ik it goed sjoch Elske, komsto der ek op út om dingen te beneamen, al fersetst dy dêr nóch sa tsjin yn it slotgedicht. Op dyn libbenseilân wolsto leaver grave, meitsje, drave, swimme – koartsein: diel hawwe oan it ierdske en fysike bestean. Mar yntusken dwaalt it each al wer oer see en, sa’tsto dichtest, ‘ropt in twingend freegjen yn my om alles wat it sjocht te neamen’.

Elske: Dat hast moai sein Eppie, libbenseilân, want it giet hjir om in beheining, om in grins. Myn slotgedicht giet oer dat wat úteinlik altyd myn tema is en mooglik dat fan alle keunst: hoe ferhâldt in minske him ta dizze net te befetsjen wrâld. De ik yn dit gedicht ûndergiet it lok én de tragyk fan de refleksje: libje op dizze wrâld én it witten dêrfan. De ik skôget de see – it bestean – en dat liedt ta ôfstân, ta beneamen. Mar de ik wol dat net, dy wol de see folslein ûndergean en tagelyk witte fan dat ûndergean. Yn de lêste strofe skriuw ik dat soks net kin: ‘Want tagelyk kin net. It is de see of ik bin it dy’t wier bestiet.’ De ik skeakelt dêrom it beneamen út en docht: graaft en draaft en is yn dat fysike mooglik op syn werklikst. Sa seit dit gedicht wat oer hoe’t de minske him ferhâldt ta de werklikheid. Yn dit taljochtsjen fernim ik dat wat dit gedicht werklik seit, him troch my mar by benadering fertelle lit, wylst ik dat op poëtysk nivo eksakt wit. Dat is wêr’t ik, mei myn omwei fan kollaazjes, útkom: de tema’s fan it algemien minslike ferlet om de werklikheid te begripen. Soms fielt it finen fan lykwicht en oardering yn myn poëzy krekt as graven en draven, even as in ferbining mei dy werklikheid.

Eppie: Wol frappant. Yn de troch my útprinte ferzy fan Ynbyld wie dat de iennige rigel dy’t ik ûnderstreke: ‘Want tagelyk kin net.’ Do kinst dy net oerjaan en tagelyk ôfstân nimme, net yn it fjild stean en wyls op ’e tribune sitte, gjin dogger én in sjogger wêze. Mar wy witte wol wêr’t in dichter úteinlik foar kiest.

Elske: Om te einigjen mei it begjin Eppie: gappet it werklik sa wiid tusken ús? Yn De aap foar de bokkewein jousto fanút in gefoel fan urginsje kommentaar op de tiid fan no en hat poëzy dêrta foar dy de grutste sizzenskracht. Ik wol yn Ynbyld taal opgrave om te sjen wat en wêr’t dy my bringt en dêr leit myn urginsje. Hoewol’t it sa swart-wyt net wêze sil, liket it as fynt en stjoert dyn tema de taal en fynt en stjoert myn taal it tema. Wat dat oanbelanget wurkje wy suver omkeard en fine dêrby ús eigen toan en tema’s, mar komme wy beide ta poëzy dy’t rekket oan dizze ûnbegryplike wrâld. Sa wiid gappet it neffens my dus net tusken ús. Eppie, wat fynsto? Mei tank foar dit moaie petear jou ik it lêste wurd oan dy.

Eppie: Nee it gappet net wiid. Net wider as dat it gappet tusken twa oangrinzjende eilannen yn see. Wy hoege beide mar nei de punt te rinnen om fan de oar in byld gewaar te wurden. By wynstil waar kinne we elkoar beroppe sûnder te razen. It mei wier wêze dat myn tema de taal stjoert en by dy oarsom, it soe in fersimpeling betsjutte en sjoch nei ús wurk inkeld yn dat perspektyf. Ik kin it lykfine mei Abe syn typearringen fan ús poëzy, mar ik wol se net yn stien krast hawwe of yn hout fike. Ik lês se leaver yn in flechtich deiblêd, of skriuw se yn sân, mei de floed al wer yn ’t opkommen. Deselde floed dêr’t ik ús beider driuw oan werken: de urginsje fan it wurd. As ik alles oersjoch, is dat it wat ús bynt, ferbynt mei oare dichters dy’t we neamden. Ik stek de hân op, Elske. It ynsjoch hat my goed foldien.

—

Eppie Dam: De aap foar de bokkewein. Wat noch te rymjen yn 2016. Afûk (Ljouwert 2017)

Elske Kampen: Ynbyld. Afûk (Ljouwert 2017)

Het bericht Likefolle rjochtingen as wrâlden verscheen eerst op de Moanne.

Skriuwer en dichter Eppie Dam is de winner fan de Gysbert Japicxpriis 2017. Hy ûntfangt de priis foar de bondel ‘Fallend Ljocht’. De belangrykste literêre ûnderskieding fan Fryslân wurdt sneon 14 oktober útrikt yn Boalsert.

Yn it dossier ‘de Gysbert 2017’ alle bydragen dy’t earder oer de dichter en syn wurk yn ‘de Moanne’ ferskynden.

Het bericht Dossier: ‘de Gysbert 2017’ verscheen eerst op de Moanne.

LOLKJE BOUMA –

Yn 2016 ferskynde by útjouwerij Grotesk de novelle Ho Wu en Misty Mac fan skriuwster Aggie van der Meer. Mei dizze novelle jout de skriuwster har kommentaar op de hjoeddeiske maatskippij. Yn in tal koarte haadstikken komt de lêzer yn’e kunde mei Ho Wu en Misty Mac, twa sakelju dy’t libje yn in wrâld fan nullen en ienen. It yndividualisme behearsket harren wrâld en alles draait om meidwaan mei de grutte jonges.

Tinzen en gefoelens, dêr kinne beide mannen neat mei. Dan komt de wylde man yn jo nei boppe en dat kin fansels net.

Yn it earste haadstik wurde de personaazjes koart foarsteld. Mei-ien wurdt dúdlik dat Mac de gefoelichste fan de twa is. Hy fergeliket himsels mei in gnoe dy’t losrekke is fan de keppel. Hy oertinkt graach ‘alles wat er net begrypt’ – omen est nomen: Misty, mystyk. Wu is in stik saakliker, hy hat de saak fan syn mem oernommen en sels foar syn eigen rykdom soarge. Hy is in ‘selfmade man’. Jild fertsjinje is foar him it wichtichste wat der is want ‘sûnder jild ferdwynt it teater dêr’t de stikken op spile wurde moatte. Komme der gjin robots om it wurk oer te nimmen, de bearen fan ’e dyk te hâlden en ús by de tiid.’ Sûnder jild is de minske neat, hat er te folle tiid, en as men tiid oer hat dan komme de tinzen.

Tinzen en gefoelens, dêr kinne beide mannen neat mei. Dan komt de wylde man yn jo nei boppe en dat kin fansels net. Mar dochs ûntkomme hja der net oan. Der binne fragen yn it libben, dêr ha jo gjin antwurd op. Miskien witte de âlde goaden it har te fertellen, dy sitte no ommers dochs mar wat te tomkemeallen, dêr boppe op de Olympus. Mac beslút in draak op te litten om harren te freegjen oft se de dei noch wat om krije. Dit draakje oplitten – synonym foar bidden – foarmet in reade tried yn it ferhaal. Mar ek hjir lit de skriuwster har maatskippijkrityk klinke. Want Mac stjoert allinnich de meast banale fragen omheech. De minske fan hjoeddeis siket allinnich noch nei goaden as er it antwurd sels net betinke kin. De minske wol alles ferklearje, tsjerken rinne leech en spiritualiteit is eat wêr’t jo jin hast foar skamje moatte. ‘Ek sakelju moatte soms tajaan dat net alles yn nullen en ienen te fangen is. Neat op tsjin salang’t it net in gewoante wurdt, in aardichheidsje bliuwt’.

Uterlik fertoan is wichtich, meidwaan en mei prate kinne. Van der Meer hikkelet dit mear as ien kear. De mannen wurde achte regelmjittich kulturele útstapkes te meitsjen. Net om de kultuer, dêr hawwe de se gjin ferstân fan – de skilders Rothko en Pollock hâlde se net út elkoar – mar jo kinne allinnich suksesfol wêze as jo sjoen wurde. ‘It waard tiid, hie Mac al faker sein, dat se har wer ris yn it útgeanslibben presintearren. Smid fan Smid & Co hie him der alris op oansprutsen. Smid wie net de iennichste dy’t har mist hie op de plakken wêr’t se har as ûndernimmers ris yn in kulturele setting moetsje koenen. Wichtich, Mac, hie Smid sein.’

Van der Meer fertelt benammen yn dialooch. Dit soarget der foar dat it ferhaal him foar in grut part ôfspilet yn de hollen fan Mac en Wu. Omjouwing en dekôr wurde frijwol net beskreaun. Ek de skiednis fan de personaazjes wurdt krapoan taljochte. De lêzer krijt dêrom ek net rjocht hichte fan hokfoar relaasje de mannen no eins hawwe. Se wurkje op it selde kantoar, mar lykje ek byelkoar te wenjen. As Wu mei syn heit bellet, mingt Mac him yn it petear as wiene sy in troud stel. No en dan liket it as hawwe de manlju in relaasje, bygelyks as Wu oan Mac freget hoe’t er eins yn syn libben kaam is, antwurdet Mac: ‘It wie jim mem, in prinses foar dy hie se opjûn. Dus wêrom dan mar gjin prins?’ Mar op in oar stuit geane de mannen mei de dames Vonk op stap en lykje de se dochs ynteressearre te wêzen yn froulju. Mar ek hjir jildt: ‘it moat wol in aardichheidsje bliuwe.’ In fêste relaasje is net de bedoeling.

Mei Ho Wu en Misty Mac wit Van der Meer in krêftige novelle del te setten. It is lykwols net ienfâldich te lêzen. De lêzer moat der hieltyd de kop by hâlde om út de dialogen te filterjen wat der eins bart. Mar foar de opmerksume lêzer stiet it grôtfol ferwizings nei de aktualiteit en krityk op it hjoeddeisk libben. Klimaatakkoart, multinasjonals, Van der Meer faget de flier der mei oan. De minske is los rekke fan syn natoer, fan it hegere plan en hat dêrtroch gjin oar doel mear as jild en macht. De minke is al syn bining kwyt en doarmet no doelleas om.

Ho Wu en Misty Mac. Utjouwerij Grotesk, € 10,00.

Het bericht Net alles is yn nullen en ienen te fangen verscheen eerst op de Moanne.

Dizze boeken bespruts Ernst Bruinsma yn it programma ‘Op en út’ fan Omrop Fryslân:

• Ale S. Zandbergen, ‘Famke, famke’. Het Nieuwe Kanaal Uitgeverij, Ljouwert 2017. 22,50 euro, Hetnieuwekanaal.nl

• Lida Dijkstra & Natascha Blum-Stenvert, ‘De huodsjes fan Mata Hari’. Uitgeverij Wijdemeer, Ljouwert 2017. Kadoboek foar bern. 4,95 euro

Het bericht Ernst Bruinsma yn Op en út verscheen eerst op de Moanne.

SYDS WIERSMA – 

Op vrijdag 27 oktober overleed na een kort ziekbed de Leeuwarder dichter en vertaler Hans Peter Westin. Als tiener verhuisde hij met zijn ouders uit Zweden via Engeland naar Nederland, waar – zoals hij ooit zei – ‘ik spoorloos integreerde en van de weeromstuit dichter werd in de nieuwe taal, wellicht aangestoken door mijn idool Cornelis Vreeswijk.’

De afgelopen tien jaar woonde Hans Peter in een woonwagen aan de Zwette op boederijcamping de Swetteblom. Daar in de polder, met de skyline van zijn geliefde Leeuwarden op de noordoostelijke horizon, schreef hij zijn beste poëzie. Hij was een scherpe observator en verstond de kunst om zijn waarnemingen en ervaringen, gevoed door een rijke verbeeldingskracht en een fotografisch geheugen, terug te brengen tot levende, poëtische tableaus. Hij noemde zijn relatie tot de natuur ‘spiritueel-realistisch’. Geen overdadig taalgebruik bij deze dichter, maar een pen die in zijn handen een fileermes en een verfijnde penseel werd. Enkele jaren geleden bracht hij zijn ‘polderpoëzie’  bijeen in de dichtbundel ‘Wachten op Stilte’. Die wacht nog op een uitgever, maar is in een kleine, geprinte oplage inmiddels een collectors item geworden.

Hans Peter werd in 1953 geboren in Härnösand, Zweden. Dat is een van de houthavens aan de Botnische kust, ca. 500 km ten noorden van Stockholm. Hij groeide op in de provincie Småland, in het zuiden van het land. In 1971 emigreerde hij met zijn naar ouders naar Nederland. Na het VWO in Groningen kwam hij in 1976 naar Leeuwarden voor een studie aan de Academie voor Expressie en Communicatie. Een jaar later maakte hij zijn debuut als dichter met de bundel Navel (uitgeverij Holmsterland, Groningen, 1977)

Hans Peter: ‘De ontvangst van de eerste bundel had twee dingen duidelijk gemaakt: ten eerste dat ik wel kon dichten, ten tweede dat ik nog niet zoveel te vertellen had. […] Daarna heeft het 25 jaar geduurd voordat ik weer serieus aan het dichten ben gegaan. Een bezoek aan het poëzie/muziekprogramma Un held út de Meenthe van de Leeuwarder zanger en dichter Melvin van Eldik was de directe aanleiding om het weer te proberen. Van Eldik had me duidelijk gemaakt dat je bijvoorbeeld je eigen stad kunt bezingen en ook daarmee poëzie kunt scheppen.’ Maar het poëtisch spectrum van Hans Peter was breder dan stad en polder. Hij was belezen en een trouw luisteraar van BBC World Service. Diverse gedichten openen vensters naar  het wereldnieuws of de wetenschap. Een voorbeeld is het gedicht over de onderzoekers aan het CERN-instituut in Genève (de Europese Raad voor Kernonderzoek), die volgens Hans Peter ook dichters zijn, ‘omdat zij op zoek zijn naar nieuwe taal om nieuwe situaties te kunnen begrijpen.’

Vanaf 1989 werkte hij als freelance vertaler, doeltaal Zweeds, voor verschillende vertaalbureaus binnen en buiten Nederland. Vertalingen van technische handleidingen bij grote, industriële machines waren zijn specialiteit. Hij smulde van instructies voor het monteren/bedienen/onderhouden van gevaartes als een eiersorteermachine of een hooibaalwikkelmachine. Als hij tijd over had, kluste hij bij als timmerman. Naast dichter-vertaler was hij een groot kenner van het werk van Cornelis Vreeswijk (1937-1987). Hij roemde de Zweedse poëzie en liederen van Vreeswijk en vertaalde veel van zijn teksten in het Nederlands. Ook liederen van grote Zweedse tekstschrijvers als Carl Michael Belman (1740-1795), Evert Taube (1890-1976) en Alf Hambe (1931) bracht hij over naar het Nederlands. Voor het Zweeds-Nederlandse duo De Andersons maakte hij de Zweedse vertaling van o.a. het nummer ‘Stockholm sneeuwt’ (2015). En hij hielp Piter Wilkens bij de Friese vertalingen op zijn CD It fugeltsje yn myn gitaar – Piter Wilkens sjongt Cornelis Vreeswijk (2006). Het zijn maar voorbeelden, Hans Peter stond altijd klaar voor muzikanten en lieddichters die iets met Vreeswijk of het Zweedse lied wilden. Een van zijn beste vertalingen vind ik die van de ballad ‘Gabriellas Sång’, bekend van de Zweedse filmhit As it is in heaven (2004). Hans Peter dichtte (want een goede vertaler is net zo goed dichter) de rake slotregels:

ik ben hier

en mijn leven is van mij

en de hemel die ooit bestond

wordt de hemel die ik vond

ik wil voelen dat ik heb geleefd

De Pijpendraaier, het ledenblad van het Cornelis Vreeswijk Genootschap, blies hij jaren geleden nieuw leven in. Hij verzon de naam, die verwijst naar een van de hoofdkarakters in Vreeswijks oeuvre, en publiceerde er tientallen artikelen in over de Zweedse liedtraditie en persoon en werk van Vreeswijk in het bijzonder. Hij zag het als zijn missie om Nederland kennis te laten maken met de ware Vreeswijk, de in Zweden zo populaire en controversiële dichter en muzikant die in Stockholm een staatsbegrafenis kreeg, maar in Nederland met niemendalletjes als ‘De Nozem en de Non’ nooit echt wist door te breken. Op een paar nummers na, zoals ‘ Het mannetje in mijn gitaar’, kon hij het Nederlandstalige repertoire van Vreeswijk nauwelijks verdragen. Boven het hammondorgel in zijn woonwagen hing jarenlang een poster van Cornelis: een enorme, naakte saunareus, die schalks in de camera kijkt en zich voor de gelegenheid heeft bedekt met zijn gitaar. Hans Peter: ‘Hij heeft mij geleerd hoe je moest emigreren!’

Hoewel hij weinig publiceerde, verschenen er in mei 2009 en april 2010 enkele gedichten van hem in de Moanne. Optreden deed hij vaker, o.a. op de Leeuwarder dichtersmiddagen en -avonden van Melvin van Eldik. Zijn performance maakte steevast indruk. Door zijn subtiele poëzie en door zijn voordracht: handen in de zakken, opgestroopte mouwen van geruite timmermansblouse, stug-rossige bos haar, priemend-lachende ogen, altijd declamerend uit zijn hoofd.    

Hans Peter: ‘Wie in Friesland is geboren en getogen zal nooit beseffen in wat voor een exotisch, onwaarschijnlijk landschap hij rondloopt. Zelf ben ik uit de wouden van Noordoost Zweden naar de bodem van de Middelsee overgeplant; voor mij blijft it Fryske gea een dagelijkse bron van verbazing.’

Afgelopen zomer, kort na het overlijden van zijn grote liefde Wendela Sterker, werd bij Hans Peter opnieuw strottenhoofdkanker geconstateerd. In de maanden daarna verloor hij steeds meer adem en stem. Gelukkig lieten zijn humor en scherpe geest hem tot het laatst toe niet in de steek. In oktober interviewde programmamaker en producent Han Peekel hem nog uitgebreid over Cornelis Vreeswijk. Peekel was zo onder de indruk van zijn kennis en verhalen, dat hij na zijn overlijden besloot om Hans Peter te eren in deze opnames voor de documentaire over Vreeswijk. Zijn laatste gedicht schreef Hans Peter in de nacht van vrijdag op zaterdag 20/21 oktober. Het is een haiku die prijkte boven zijn overlijdensbericht:

niet meer fluisterend

maar recht in de ogen ziend

aanvaard ik de dood

Lês hjir de gedichten ‘Beginsel‘ en ‘Drieluik voor Vincent‘

Het bericht In memoriam Hans Peter Westin (1953-2017) verscheen eerst op de Moanne.

ARJAN HUT – 

Freonen, famylje en leafhawwers fan blues, hinnen en Fryske poëzy tôgje snein troch waar en wyn nei it smûke doarpshûs fan Wjelsryp. Efkes kipet de sinne troch de wolken. Sa spant der in dûbele reinbôge oer it doarp op it stuit Beart Oosterhaven syn nije bondel ‘Koarde fan ‘e tiid’ presintearret.

De dichter en hobbyboer hat in programma fan presys fjirtich minuten komponearre. Hy fertelt dêrby oer de bondel en draacht in soad gedichten dêr út foar, ôfwiksele mei muzyk fan syn dochter Maaike en gitarist Nathaniël van Veenen. De blues stiet sintraal. De nammen fan Robert Johnson en Son House falle as Oosterhaven de leginde achter Crossroads út de doeken docht en yn syn teksten it bluesgefoel oerhevelet nei Fryslân. Sa sitte wy in in seal fol wite Friezen noflik te harkjen nei âlde, swarte aktivistemuzyk.

Net allinne blues, ek klassike rock kriget syn gerak yn ‘Koarde fan ‘e tiid’. Van Veenen set in medley fan Deep Purple-riffs yn en yn syn fers makket de dichter in ferwizing nei oargelgiselder John Lord, oftewol Jehannes de Hear. It is ien fan de luchtigere mominten yn it programma. “Myn poëzy hat wat in serieus karakter,” fynt Oosterhaven sels, “der sit net folle humor yn.”

Hy hat in grut hert foar sawol muzyk as taal. Miskyn noch wol it meast foar muzyk. Mar syn grutste sukses is it boek Fryske hinnen. “Dy waard ferkocht yn it boekwinkeltsje dat de Fryske Akademy earder hie. It boek fersille oer de hiele wrâld, oant Meksiko ta. Soms kamen der minsken it it bûtenlân om it hinneboek. Dan stiene der samar Poalen yn it winkeltsje, dy’t net in mûlfol Ingelsk koene. Iderien yn rep en roer. Dy woene mear witte fan Fryske hinnen!”

It earste eksimplaar fan de bondel is foar Marius de Boer. “Marius kaam by my om te praten oer it album Magysk Teater fan syn band reboelje. Dat wie yn novimber 2001. Ik ha dêr in artikel oer skreaun foar Frysk & Frij.” Beide mannen koene it goed mei-inoar fine en Oosterhaven waard by einsluten tekstbegelieder fan Reboelje en letter fan Mariusz & de Muzikanten. De Boer hûzet yn in wenning fan trije meter breed oan de Lytse Skavernek yn Ljouwert. Oosterhaven: “Spesjaal foar dy is it in hiele tinne bondel wurden.”

Utjouwer Piter Boersma meldt fierder dat ‘Koarde fan de tiid’ de earste Hispel-útjefte is fan syn nije wenplak út: bye bye Wiuwert, hello Loenen aan de Vecht!

Der binne njonken Marius de Boer mear muzikanten oanwêzich, lykas Nanne en Ankie, en ek de nestor fan de Frysktalige popmuzyk Roel Slofstra sit noflik oan ien fan de taffeltsjes mei kofje en slachreammesûskes. De gedichten dy’t foardroegen klinke, hingje ek groatfol ferwizings nei muzyk, fan Yvonne Keeley oant Saint-Saëns, dy’t beide opspylje yn de tekst By de dea fan Fedde Bos.

as ik wurden hie

soe ik in liet foar him sjonge

lykas Yvonne Keeley

en Scott Fitgerald diene

okkerjûns yn Single

            Luck

Ek hinnen komme yn de bondel werom. In hin mei kleurslach dy’t yn Fryslân seldsum is, in lytse readweiten hoanne, dêr giet it oer yn Willie Dixon syn Litlle Red Rooster. De Fryske wjergader dêrfan stiet yn it ôfslutende skift Kaai nei de Haadwei, mei oersettings fan lietteksten. Net allinne blues, mar ek wurk fan Leonard Cohen, net tafallich in dichter dy’t bekend waard as sjonger fan syn eigen gedichten, dêr’t trouwens in soad chicks yn foarkomme.

Koarde fan ‘e tiid, Beart Oosterhaven, Utjouwerij Hispel, €12,00

Het bericht “Read weiten hoannen, blues en reinbôgen by presintaasje Koarde fan ‘e tiid” verscheen eerst op de Moanne.

Understeande boeken bespruts Ernst Bruinsma yn Op en út, it kultuerprogramma fan Douwe Heeringa foar Omrop Fryslân:

• Jean Echenoz, ‘De spionne’. Vertaald door Jan Pieter van der Sterre en Reintje Ghoos. De Geus, Amsterdam 2017. www.degeus.nl
• Willem Schoorstra, ‘De nacht fan Mare’. Het Nieuwe Kanaal Uitgeverij, Ljouwert 2017. www.hetnieuwekanaal.nl

Het bericht Ernst Bruinsma yn Op en út verscheen eerst op de Moanne.

SJOERD BOTTEMA – 

Ale van Zandbergen debutearre yn 2013 mei de roman Littenser merke. Dêrmei makke er rûnom yndruk. It boek krige yn 2014 de Rink van der Veldepriis foar it bêste Fryske proazawurk, de Douwe Tammingapriis foar it beste debút en waard nominearre foar de Gysbert Japicxpriis 2015. As in skriuwer mei sa’n yndrukwekkend debút mei in twadde boek komt, binne de ferwachtingen heech: soe Famke famke krekt sa boppe it gemiddelde útstekke as Littenser merke?

Skriuwen is skrassen, en dêr ûntbrekt it wolris oan yn dit boek. Dochs is Famke famke in útsjitter. It hat meardere lagen, it jout in moai tiidsbyld, it hat humor, it hat djipte, it is spannend, it is dramatysk.

Der binne in pear opfallende oerienkomsten tusken beide boeken. Beide telle se aardich wat siden en beide ha se twa tiidlagen. It ferhaal begjint yn 2012. De haadfiguer, Haije Alkema, is dan 56. Net troud, al tritich jier op keamers. Haije wurket as learaar Nederlânsk oan in middelbere skoalle yn Ljouwert. Hy krijt hieltyd mear muoite mei it learaarskip, rekket mear en mear oan ’e drank en meldt him úteinlik siik. Underwilens hat syn húsbaas kunde krigen oan in galeryhâldster út Amsterdam, in blitse dame, dy’t eartiids as Lies troch it libben gong mar har no Lisabel neamt. Eartiids, dat is yn 1973: Lies wie doe ien fan Haije syn freondintsjes mar waard úteinlik troch him oan kant set foar in oar. Lisabel is weromkommen om wraak te nimmen. It is de skeakel – skuld en boete – tusken de beide tiidlagen yn it boek, 1973 en 2012.

Behalve twa tiidlagen dy’t elkoar ôfwikselje is der binnen elke tiidlaach hieltyd sprake fan in wikseljend perspektyf: geregeld dûke der kursive stikjes op wêryn’t in personaazje kommentaar jout op in oare romanfiguer of op wat der bart. Dy ôfwikseling jout Van Zandbergen syn styl in hiel eigen karakter, wurket relativearjend of ferdjipjend en soarget foar in libben gehiel.

Yn 1973 is Haije krekt nei in oare skoalle ferhuze, syn tredde. Hy is in flotte prater, in wat wetige puber en in echte ‘womanizer’. As it ferhaal begjint, slacht er om mei twa freondinnen fan syn foarige skoalle, Yfke en Lies. Lies sjocht it geskarrel fan Haije mei in skalk each oan. Se wol Haije foar harsels ha. En dan ferskynt Saapke op it toaniel, in klasgenoate fan Haije op syn nije skoalle.

Saapke slacht in soad om by Lukkes Leijenaar, in 73-jierrige âldfeint. Se helpt Lukkes wat mei it berêden fan syn pleatske. Oantrune troch Saapke fertelt Lukkes in prachtich ferhaal oer in âlde leafde, oangripend en fermaaklik tagelyk. Sa’t Lukkes syn yntinsjes fan doe (leafde) heaks steane op dy fan Haije yn 1973 (seks), sa is Saapke it tsjindiel fan Haije: gjin brekbere ûnskuld, dat net, want se kin har bliksems rêde, mar suver en puer natuer, sis mar. Dat komt fansels op ’e kop ferkeard.

Krektlyk as yn Littenser merke is it taalgebrûk yn Famke famke ‘geef Frysk’, soms wat âld-frinzich (‘winliken’, ‘lofts’, ‘loaits’, ‘ûnthjitte’), soms ek wat houterich (‘klaaiïngstik’, ‘teweibrocht’, ‘hillichskeining’, ‘kantoarnoadichheden’). In grut part fan it ferhaal spilet him ôf yn it fermidden fan blowende pubers en dan ûntstiet der in wûnderlike kombinaasje fan steech en dreech Frysk en útroppen, tuskensintsjes en iroanysk kommentaar yn moadieus Ingelsk. Op de siden 421 en 422 – de grande finale – liket it as wol de skriuwer it ympressionistysk proaza fan de Tachtigers parodiearje: “Hy gûlropt de wurden”, “dronken rinfladderje de einen alle kanten op”.

Haije hat dan krekt oan Lisabel ferteld wat der yn 1973 bard is mei Saapke en hoe’t dat syn fierdere libben beynfloede. De boetedwaning dy’t er himsels oplein hat, stimt Lisabel net mylder mar makket har namste grimmitiger en fersterket har yn har foarnimmen: wraak!

En sa eindigje tiidlaach 1 en tiidlaach 2 beide like sensasjoneel en dramatysk. Dat komt oan, sa’n slotdreun, en dan ek noch twa kear, al hat de oanrin wat oan ’e lange kant west, foaral yn de tiidlaach dêr’t it boek mei begjint en eindiget, dy fan 2012, dy’t soms fersilet yn bysaken. ‘In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister’, skriuwen is skrassen, en dêr ûntbrekt it wolris oan yn dit boek. Dochs is Famke famke in útsjitter. It hat meardere lagen, it jout in moai tiidsbyld, it hat humor, it hat djipte, it is spannend, it is dramatysk.

Famke famke, Ale S. van Zandbergen. Het Nieuwe Kanaal 2017, 425 siden, €22,50

Het bericht Skuld en boete verscheen eerst op de Moanne.

ELMAR KUIPER – 

Wie wel es wandelt door een mistig landschap kan beamen, dat het soms aanvoelt alsof de mist je aan alle kanten insnoert: het vertrouwde referentiepunt, de horizon, valt weg en doordat je geen hand voor ogen ziet, raak je min of meer overgeleverd aan jezelf. Zo verging het mij ook een beetje bij het lezen van ‘Een mistval om het rumoer’, Jan Kleefstra zijn derde Nederlandstalige bundel. De titel is treffend. Een mistval is een contaminatie van mist en val. Het roept associaties op met het wilsterflappen, met het in gijzeling nemen, gevangen zijn. Het vormt een fraai, maar angstaanjagend contrast met het rumoer van de geest, met het dagelijks gekrakeel.

Wat me raakt aan deze poëzie is de meerduidigheid en complexiteit ervan: je volgt de geestelijke bewegingen van de dichter, ervaart de ik persoon, die troost zoekt in het landschap, er zich toe verhoudt als een partner in crime.

Kleefstras poëzie is kaal en onthecht. In het oog springt het vele wit: als lezer voel je hoe de mist tussen de regels kruipt. Het landschap lijkt zelf een stem te krijgen. Er doolt een ik in rond, die medeplichtig is aan de schoonheid ervan. Het geestesoog van de dichter schouwt en betrapt de schoonheid op heterdaad: ‘er zou nog in het midden van alles/een berk moeten staan in de schaduw/waarvan ik tijd uit zou dagen/en/mijn hand schuldig om de aarde knijpen.’ Deze poëzie is niet vrijblijvend. Er sijpelt ernst en wanhoop in door: ‘ik zou naar het geluid van licht moeten zoeken/de meeuwen aan het woord moeten laten/hoe komt een kust zo verscheurd.’

De dichter schuift vaardig met accenten en betekenissen en blinkt uit in zinnen waarbij de taal een eigen dynamiek krijgt, zoals in het openingsgedicht: ‘Het water aan mijn lippen/vorst verbeten in het wang/als een begin zo kwaad nog niet.’ Hij schuwt grote woorden als onschuld, kwaad, leugens en afgunst niet en gebruikt ze bij voorkeur in combinatie met als vergelijkingen; ‘in het mozaïek van mijn jongensdroom’, of; ‘het verkwisten van ongeduld.’ Soms bezwijkt een strofe of knakt een regel als een te zwaar berijpte tak.

De vijf afdelingen: winterochtendnevel, de wind wakker, een mistval om het rumoer, de stille berk en waadlicht, zijn zorgvuldig gecomponeerd en smaakvol geaccentueerd door natuurtekeningen van Lucien Tinga. Wat me raakt aan deze poëzie is de meerduidigheid en complexiteit ervan: je volgt de geestelijke bewegingen van de dichter, ervaart de ik persoon, die troost zoekt in het landschap, er zich toe verhoudt als een partner in crime. En tegelijkertijd appelleert het ook aan iets dieper, dat onnoembaar is: ‘En dan langzaam schrijden/alsof er nooit een einde/maar toch een verte wenkt’.

Een mistval om het rumoer, Jan Kleefstra. Uitgeverij Aspekt 2017, €12,95 euro

Het bericht Naar het geluid van licht zoeken verscheen eerst op de Moanne.

JOSSE DE HAAN – 

‘Woman in Love’ – frij nei Barbara Streisand (s.239)

Simon Vestdijk hat yn 1950 De koperen tuin skreaun, neffens my ien fan syn moaiste romans. Ik haw dat boek op myn sechtjinde lêzen en de haadpersoan Trix Cuperus haw ik letter yn in pear fan myn gedichten opfierd. Ek yn in roman. Mei de koperen tún hat Vestdijk faaks de Prinsetún yn Ljouwert bedoeld. De kopermuzyk spilet yn dat boek in grutte rol.

Willem Schoorstra hat in sterke roman skreaun dy’t wat seit oer jongeren yn de Fryske maatskippij ein santiger jierren, begjin tachtiger. It is in sosjaal-kritysk ferhaal, dat libbet, útdaget en benammen autentyk is.

De roman fan Willem Schoorstra begjint mei muzyk yn deselde Prinsetún – in rockkonsert. Op 22 augustus 1978 organisearre de Vara in life konsert yn de Prinsetún fan Herman Brood en syn Wild Romance. It optreden waard direkt troch de Vara útstjoerd, wie gratis, sadat der in 6000 fans op ôfkamen. Ut heel Fryslân. Skriuwer Schoorstra wie 19 destiids, hat miskyn it konsert meimakke, en naam dit muzykbarren as ykpunt foar syn roman – De nacht fan Mare.

Ik haw Brood en syn maten yn dy tiid yn Schagen meimakke – se spilen in soad yn jeugdsintra, en heel wat fan myn learlingen op de RSG yn Schagen wiene wyld fan him. Doe’t myn dochter yn ’78 fjirtjin wie dweepte se mei Brood, en mei de bassist Freddy Cavalli. Folle letter waard se de partner fan Cavalli dy’t doe al lang fuort wie by Brood. In kollega tekenjen en muzyk op de RSG hie mei Brood yn Zwolle op deselde middelbere skoalle sitten. In roman dy’t begjint mei de Wild Romance fan Brood kin dan hast by definysje net mear tsjinfalle. En dat docht er yndied net.

Identifikaasje
De roman is opdield yn acht haadstikken fan ûnderskate lingte, en dy acht hawwe elk lytse haadstikjes fan 1 oant 6 siden of minder. It fertelperspektyf foar de lêzer leit by in frommeske fan santjin jier. Se groeit yn jierren en yn persoanlikheid yn de rin fan de roman. Se hyt Mare, en se sit op in middelbere skoalle.

It konfliktearjende yn dit boek is it ferskil tusken Mare en Thomas – Mare tinkt en tinkt nei, wylst Thomas noch tinkt, noch sicht hat op syn bestean. Hy drinkt. Dy konfrontaasje tusken twa fereale minsken is de essinsje fan dit boek.

De oare haadpersoan is Thomas dy’t wat âlder is – hy seit njoggentjin, mar it sil twa- of trije en tweintich wêze. Hy wie seeman yn it ferline. As je de lêste blêdside lêzen hawwe kinne je fêststelle dat Thomas yn feite de haadpersoan is, want hy bepaalt it libben fan Mare.

It konfliktearjende yn dit boek is it ferskil tusken Mare en Thomas – Mare tinkt en tinkt nei, wylst Thomas noch tinkt, noch sicht hat op syn bestean. Hy drinkt. Dy konfrontaasje tusken twa fereale minsken is de essinsje fan dit boek. Meidat de roman kronologysk en linéêr skreaun is sjogge je dit proses stadich foarm krijen. It begjint yn de Prinsetún, en it eindiget in tal jierren letter yn dyselde Prinsetún.

As de lêzer him identifisearje kin mei de protagonisten yn in roman spilet dat mei yn de wurdearring fan it boek. It makket dat it lêzen op in natuerlike wize ferrint, en it kin soargje dat je as lêzer reflektearje kinne op jins eigen libben – of op in winske libben. Sels haw ik dat mei heel wat generaasjegenoaten dy’t oer har en myn ‘no’ skriuwe, dêr’t soms fan autofiksje praten wurde kin. It kin ek in yndirekte identifikaasje wêze, as je de haadpersoanen ‘kenne’ fan de wrâld dêr’t je yn libje of libbe hawwe. Dat is mei dit boek fan Schoorstra it gefal.

It famke Mare fan santjin docht my tinken oan de learlingen dy’t ik op de RSG yn Schagen Nederlânsk joech – guon dy’t de foarskreaune paadsjes folgen, en oaren dy’t yn opstân kamen tsjin de maatskippij, tsjin de âldelju. Guon mei liberale heiten en memmen, oaren mei rigide heiten dy’t bygelyks by de marine wurken yn Den Helder.

Wy Neerlandisy hiene ôf en ta konflikten as we Wolkers en Cremer lêze lieten. Guon bern waarden fan skoalle nommen en op kristlike skoallen pleatst yn Alkmaar dy’t de moderne frije skriuwers net op de lêslisten hiene. Soms hie in konflikt te krijen mei in grutte leafde sa’t yn it boek fan Schoorstra stal krijt.

Sosjaal realistysk tiidsbyld
Ik heuch my bygelyks it famke R. ein santiger jierren – deselde tiid as de roman fan Schoorstra – dat ferkearing krige mei in jonge út sa’n strang marinemiljeu. Se smookten, se wennen op de hasjboat, sa’t wy it skip neamden yn de haven fan Schagen, dêr’t jongeren tahâlden fan ús skoalle en genoaten fan it libben en fan elkoar. Aldelju protestearren, skeakelen de plysje yn, mar koene gjin fûst meitsje. Yn Schoorstra’s roman is it in kraakpân yn L. Mare lûkt by Thomas yn dy’t dêr al wenne. De âldelju fan Mare hiene it leaver oars sjoen, mar litte har gean. Yn 1978! Ik haw it destiids oars meimakke.

Ik tink dat de skriuwer mei dit boek in tydsbyld sketst hat dat moai aardich lykop rint mei de realiteit fan dy jierren.

Yn Schagen ferdwûnen ôf en ta learlingen nei Amsterdam. We hellen sokken werom, besochten de problemen mei de âldelju op te lossen, en as dat net slagge kamen se op in fletsje, dat yn gearwurking mei de skoalle beskikber kaam. Yn De nacht fan Mare wurdt it probleem wenromte oplost as der in lytsen op komst is troch de heit fan Mare. Hy soarget foar in wenning, betellet de hier en de telefoan. Ut skuldgefoel? Meidat er bûter op de holle hat? Neffens my giet dit allegearre wat te maklik, omdat de âldelju fan Mare net by it alternatyf sirkwy hearre, dêr’t soks in normale geste wie.

Ik tink dat de skriuwer mei dit boek in tydsbyld sketst hat dat moai aardich lykop rint mei de realiteit fan dy jierren. It boek spilet earst yn Dokkum, en letter is Ljouwert de stêd fan hanneling. Mare is fan Dokkum, Thomas komt út P*, in doarpke noard-east fan Dokkum. Syn âldelju hawwe dêr in kroech. Syn mem is foar elkenien de mem.

Mare giet stikem nei it konsert fan Brood. Se doart dat thús net te freegjen. De sitewaasje dêre is dy fan de klisjeeboarger. Yn ’t earstoan wurdt der net sa’n soad oer ferteld, yn de rin fan it ferhaal wurdt dy sfear dêre dúdliker.

Kontrastearjende wrâlden
It kontrast tusken de wrâlden fan Mare en dy fan Thomas is fan it begjin ôf grut – de kroech yn P* fan de âldelju fan Thomas tsjinoer it middenklassegesin dêr’t de heit yn de keunst sit, en de mem tsjinstber is op alle fronten. En dan ferskynt dêre de iennige dochter op in stuit mei in eks-seeman dy’t yn de útkearing sit en fan pilskes hâldt. It liket klisjee, mar Schoorstra is boppe dat klisjee útstiigd, meidat er it kontrast tusken beide protagonisten skerp tekene hat.

It is gjin subtile leafde dy’t Schoorstra beskriuwt, want dy is fan in drinker by definysje net daalk te ferwachtsjen. It is wol in oertsjûgjende leafde, foaral yn it begjin fan de ferhâlding.

Foaral Mare, it famke fan santjin, dat mei it popkonsert op slach fereale wurdt op in jongeman dy’t se noch nea sjoen hat. De skriuwer is yn de hûd fan dy jongfaam krûpt, it is him slagge in oertsjûgjend frommeske te sketsen.

Mare ûntwikkelet har ta in sosjaal-kritysk persoan, mar nettsjinsteande dat sjocht se troch har ferealens net de fâle dêr’t se ynrinne kin, net de echte wrâld fan har partner. Faaks koe se dat ek net sjen troch har frij iensidich opgroeien yn dat boargerlike middenklassegesin. Dy tsjinstellings bliuwe yn wêzen bestean, hoe anargistysk se beide letter ek libje.

De blinens fan Mare hat sûnder mear te krijen mei dat wat Marguérite Duras yn in pear nijsgjirrige romans oan de oarder steld hat – de allesferneatigjende krêft fan de erotyk en de seks yn it algemien. Itselde wurdt beskreaun yn in roman fan Albert de Routisie (pseudonym fan Louis Aragon) – Le con d’Irène/De kut fan Irène – in roman dy’t prachtich oersetten is troch (wa oars?) Thérèse Cornips. It boek is fan 1928, en heart by de bloeiperioade (1925-1935) fan de eroatyske literatuer yn Frankryk, ferbean of net ferbean. Albert Camus fûn dizze roman fan Aragon ien fan de bêste op dat gebiet.

Dizze allesoerhearskjende (en ferneatigjende) krêft fan de erotyk komt yn dizze roman fan Schoorstra heel direkt op it aljemint. It is yn feite de krêftboarne foar Mare en Thomas, benammen foar Mare dy’t dêrfoar gjin ûnderfining hie op dit gebiet – ‘allinne wat fingerje’.

It is gjin subtile leafde dy’t Schoorstra beskriuwt, want dy is fan in drinker by definysje net daalk te ferwachtsjen. It is wol in oertsjûgjende leafde, foaral yn it begjin fan de ferhâlding.

Untheisterjende leafdessitewaasje
Mare is noch mar santjin as se folslein fan de kaart rekket. Se hat noch nea in eroatyske relaasje hân, mar dizze wat âldere man rekket har op ûnderskate wizen. Hy is it tsjinoerstelde fan de kâlde rasjonele heit dy’t mei har mem in frij artifisjele bestean libje. Letter lit Schoorstra in wat skerper ljocht op dit keppel skine. Foaral ek om sjen te litten dat Mare eins yn de spoaren fan har mem glidet – tsjinstber en meigeand.

Utgeande fan de titel en nei it lêzen fan de helte fan it boek tocht ik dat Mare de haadpersoan wie yn dizze roman. By neier ynsjoch en foaral nei de twadde kear lêzen tink ik dat Thomas de echte haadpersoan is.

Ik haw sels in tal kearen yn sa’n ûntheisterjende eroatyske sitewaasje sitten. Letter freegje je josels ôf hoe’t soks mooglik wie, en wêr’t dy drift ta in soarte fan selsferneatiging fuortkomt. Yn dit boek lêze je mei iepen eagen hoe’t sa’n ‘fâle’ setten wurdt, net iens bewust, want yn dit gefal set nimmen in echte fâle.

De leechte dy’t Mare yn it âlderlik hûs ûnderfûn wurdt folslein opfold mei de leafde, mei de erotyk, en de oandacht fan Thomas – dy’t op in stuit Mare (bewust?) begjint te manipulearjen. Schoorstra hat dy negative ûntwikkeling fan dizze leafde manjefyk beskreaun.

De froulike haadpersoan tinkt oer harsels nei, oer it libben, en foaral oer de ferhâlding fan har mei Thomas. Yn it kraakpân hâldt sij fan diskusjes oer de maatskippij, oer de wrâld, oer alles wat oars en better wêze moatte soe. Sij is belutsen, sij is engazjearre, op in stuit nimt se in baan, want der moat mear jild komme.

Thomas tinkt net – de skriuwer lit him net oer it libben, oer syn eigen bestean of oer de relaasje mei Mare neitinke. Thomas drinkt en neukt. En dat docht er al jierren.

Utgeande fan de titel en nei it lêzen fan de helte fan it boek tocht ik dat Mare de haadpersoan wie yn dizze roman. By neier ynsjoch en foaral nei de twadde kear lêzen tink ik dat Thomas de echte haadpersoan is. De fraach dy’t my mear en mear dwaande hâlde neidat ik fierder lies wie dizze: ‘Hâldt dizze man oprjocht fan dit frommeske, of brûkt er har foar syn eigen geniet, en hat er troch de drank syn gewisse en gefoel ferlern?’

Ik haw ditsoarte fan figueren meimakke en merkbiten dat se rücksichtslos allinne mei harsels dwaande binne – hoe kom ik yn ‘e goedichhheid oan drank. Ferslaafden oan oar spul toane deselde egosintrisiteit, en binne yn de grûn fan de saak ûnbetrouber. Se kinne in partner op in hast bewuste wize skansearje, soms ferneatigje.

Perverse eleminten
Yn Thomas de drinker merkbite je al frij gau in pear perverse trekjes. As Mare op in stuit by in bushalte hast reept wurdt stiet Thomas op in ôfstân te genietsjen, hy wurdt der geil fan. Dat bart noch in pear kear. De skriuwer hat dat knap yn de roman ferfrissele. It seit wat mear oer de persoan Thomas. Dat sadistysk-perverse kin net daalk keppele wurde oan de drank, want as ditsoarte saken barre is er frij nofteren. It falt in bytsje út de loft. De opmerking letter fan de heit fan Thomas dat er in ‘memmespopke’ wie en is, kin gjin ferklearring wêze.

Mare tinkt hjir oer nei sûnder it te beneamen, mar doart it net op it aljemint te bringen. Se fynt it frjemd dat har leafdesfreon net yngrypt. Fierder yn de roman krijt dit aspekt de oerhân, en soarget dat Mare har yn in grut dilemma fertizet – Thomas hat jild nedich foar syn drank, beslút fotograaf te wurden, en nimt syn freondinne as model.

Hy makket swart-wyt foto’s fan de neaken Mare. Se moat posearje yn alle geile posysjes dy’t er mar betinke kin. Sels as se swanger is moat se yn pornografyske hâldings lizze, stean, op knibbels sitte en wat fierder yn Thomas’ brein opkomt. Hy beart dat de foto’s grou jild opsmite sille, en hy hat yndied in skoft letter heel wat jild om hannen.

Op in stuit wol er har op ‘e Weaze stalle, sadat se sabeare klanten oansprekke moat, wat hy dan fotografearje kin. Hawar, yn feite is er ree har te ferkeapjen. Hy hat har earder doe’t se mei fakânsje wiene op de Feluwe, en se mei in aardige jongfeint prate, ‘myn lytse geile hoer’ neamd.

Ensor en Goya sketsten wrede wrâlden
Willem Schoorstra hat dizze haadpersoan as drinker perfekt skildere, hat ek besocht wat achtergrûn te jaan troch Mare en Thomas mei sinteklaas by syn âldelju mei famylje dat feest te fieren. Gedichten hawwe se gjin ferlet fan – Mare skuort har gedicht fan it kadootsje, want dat hat gjin doel. Yn de rin fan de jûn slane se elkoar hast de harsens yn. Yn in oar gefjocht dêr’t Thomas by belutsen is, hat er immen de punt fan in mes op ‘e strôt setten. Mei oare wurden, der sit agressiviteit yn dizze man – troch de drank of fan natuere. Mar dat ferklearret noch net dat perverse en sadistyske ferlet.

Ek Mare begrypt net hoe’t Thomas dy goare foto’s fan har meitsje kin, en sterker, ek noch ferkeapet. As it de spuigatten útrint, stjoert se him fuort, docht de doar op slot. Se skillet de heit fan Thomas en fertelt him dat er fuort is. De heit freget wêr’t er is, en dan lêze wy:

Ik betink my dat Ensor de echte weareld skildere. De achterkant fan de spegel. De ûnhuere en wrede werklikheid. As in wjerlûd hear ik mem sizzen: ‘minsken binne noait wa’tst tinkst dat se binne’.

Kâlde rillen rinne my oer de rêch. Ik sis dat ik it net wit.

De lêste twa wiken fan novimber l.l. sieten wy yn Cordoba en Malaga. Ik lies jûns de roman fan Schoorstra foar de twadde kear. En wat barde op in sneintemoarn: yn it Thyssen-museum fan Malaga seagen we in tentoanstelling mei wurk fan James Ensor en Francisco Goya – de beestachtichheden yn de wrâld foelen yn tekeningen oer ús hinne. Wat ik by Schoorstra lies seach ik dy middei yn in museum yn Malaga.

Hoewol’t Mare har heit in kâlde kikkert fûn, moat se dochs sa ôf en ta mei him praten hawwe oer keunst. De man siet ommers yn de keunst. Faaks oer James Ensor, dy’t se no ferbine koe mei har eigen libben en dat fan Thomas.

De roman begjint en eindiget yn de Prinsetún. De skriuwer hat op in hele teare wize beskreaun hoe’t Mare ôfskied nimt fan Thomas.

Nettsjinsteande alle wreedheden en fernederingen wit de skriuwer in jonge frou te sketsen dy’t oerlibje wol, dy’t bewiisd hat doe’t se in skoft sjongeres yn in band wie, dat se kreatyf is en wat oandoart. Mar tagelyk beskriuwt er ek hoe’t dit frommeske har mem yn harsels werkent, meidat se sa lang in man kritykleas folge hat sa’t har mem oant har skieding har heit slaafsk folge.

Willem Schoorstra hat in sterke roman skreaun dy’t wat seit oer jongeren yn de Fryske maatskippij ein santiger jierren, begjin tachtiger. It is in sosjaal-kritysk ferhaal, dat libbet, útdaget en benammen autentyk is.

Willem Schoorstra, De nacht fan Mare, 271 siden, útj. Het Nieuwe Kanaal, 2017. Priis €19,50

Het bericht De oare koperen tún verscheen eerst op de Moanne.